برای آن كه قلم به قاعده تراشیده شود، دو قلمتراش ضروری است.
اول برای برداشتن میدان قلم كه باید ستبر و پهن و محكم باشد تا عرض قلم هموارآید و برای قط نیز به كار رود.
دوم برای خالی كردن پهلوهای قلم كه باید باریك اندام باشد تا سر و زبانه ی قلم باریك و كبوتردُم گردد، یعنی تیغه قلمتراش باید در كمال اعتدال و محكم باشد تا چنانكه باید و شاید در میان بگردد و فرمان ببرد.
مشهور است كه از استادی پرسیدند كه از شاگردان، كدامیك بهتر می نویسد گفت:
آن كه قلمتراش بهتر و تیزتر دارد.
و گفته اند كه تباهی قلم از كندی قلمتراش است. و ابن مقله گفته است:
قلمتراش را نیكو تیز كن تا كاملاً برنده باشد كه اگر كال و كند شد خط ، لرزان و ناصاف و بی ارزش می شود.
سلطانعلی مشهدی می گوید:
با تـو ذكـر قلمتـراش كنــم حـرفهـای نهـفتـه فـاش كــنم
تیـغ او نـَـه دراز و نـَـه كوتاه تُنُك و پهن نیست خاطر خواه
تا كـه در خانه ی قلم گردد و آن قلــم قـابــل رقـم گــردد
جعفر تبریزی بایسنغری گوید:
كاتب را سه قلمتراش باشد؛ یكی باریك به جهت (فتح قلم) و دیگری تنك به جهت نحت پهلوانی قلم، و سوم اَثقل و اثقل واَحد به جهت قط.
قط زن باید صاف و نسبتاً سخت باشد و ناهموار و ناصاف نباشد كه قلم ریشه دار می گردد و گفته اند از چوب سخت و استخوان مانند آبنوس و عاج نیكوست
و بعضی را عقیده چنین است كه از جنس شاخ بهتر است تا استخوان، زیرا ملایم و موافق است و (نی هندی) نیز شایسته است كه دم قلمتراش را از شكستن و ریختن نگاه می دارد.
سلطانعلی مشهدی گفته است:
نی قط صاف و پاك می باید
كه در او عكس روی بنماید
از ستبرینی ملول مباش
بهر خط بهتر است، كردم فاش.
و امروز از كائوچو و نظایر آن نیز می توان استفاده كرد.
منبع: سایت
