منبع: http://jameh.parsiblog.com/  نوشته شده  توسط سعید مقدم

مقدمه

دین اسلام برای پیروان خود احکام و دستورالعمل هایی را وضع کرده و از مسلمانان، رعایت و اجرای آنها را خواسته است. تفکرات و اندیشه‌های غیرالهی نیز به نظر انسانها بازمی‌گردد که البته همه آنها نیز ضددینی نیست. با توجه به هدف مقاله نکاتی که درخصوص احکام دینی می‌توان مدنظر قرارداد بدین شرح است: اول اینکه این احکام فقط بعد فردی را دربرنمی‌گیرد بلکه بسیاری از آنها ابعاد اجتماعی دارد که در روابط اجتماعی باید مراعات شود و عدم توجه به آنها پیامدهای منفی به دنبال دارد. دوم اینکه این احکام آموختنی است، لذا می‌توان از آموزش و پرورش دینی سخن گفت. نکته سوم اینکه یکی از مکانهایی که می‌تواند و باید نقش ارزنده‌ای در انتقال مفاهیم دینی به فرزندان داشته باشد، خانواده است. در این مقاله خانواده‌ها از لحاظ گرایشهای دینی به مذهبی، فاقد مذهب و ضدمذهب تقسیم شده‌اند. خانواده‌های فاقدمذهب و ضدمذهب اساساً به غنی‌سازی پایه‌های اعتقادی فرزندان خود نیازی نمی‌بینند درحالی که خانواده‌های‌مذهبی برای استحکام و تقویت پایه‌های اعتقادی فرزندان خود راهکارهایی را جستجو، و از این لحاظ احساس وظیفه می‌کنند تا بخشی از حقوق فرزندان خود را تأمین کنند.

نقش شگفت‌انگیز تعلیم و تربیت در زندگی انسان بر هیچ خردمندی پوشیده نیست. شکوفایی استعدادها و ارزشهای والا بر تعلیم و تربیت مبتنی است و انسان شدن انسان و وصولش به کمال نهایی، همه مرهون تعلیم و تربیت صحیح است (کاردان، 1372).. در جای دیگر تعلیم و تربیت به اندازه‌ای ارزشمند و با اهمیت تلقی شده است که انسانهای نمونه و معلمان و مربیان معصوم مکتب اسلام، جان خود را فدای آن کرده‌اند .

تعریف تربیت

برای تربیت تعاریف گوناگونی ارائه شده و پژوهشگران از چند زاویه بدان نگریسته‌اند. در یک تعریف کلی تربیت را فراهم آوردن زمینه برای پرورش استعدادهای درونی هرموجود و به فعلیت رساندن امکانات بالقوه در درون او دانسته‌اند (سادات، 1365). این تعریف با بیانی که آموزش و پرورش از تربیت دارد، همخوان‌است. درآنجا نیز تربیت‌معادل بارورساختن‌کلیه‌استعدادها و به فعلیت رساندن آنها دانسته شده است  شعاری‌نژاد، برای تربیت تعاریف ذیل را قائل است:

1- مجموعه روشهایی است که شخص برای رشد و تکامل تواناییها، نظریات و سایر اشکال رفتارش، که در جامعه وی ارزش مثبت دارند در پیش می‌گیرد.

2- یک عمل اجتماعی است که اشخاص را زیر نفوذ و تأثیر محیط برگزیده و مضبوط (بویژه در مدرسه) قرار می‌دهد تا شایستگی اجتماعی کسب کنند و به حد نهایی رشد و تکامل فردی برسند.

3- عمل افزایش مؤثرهای معین و مضبوطی است که هدفشان راهنمایی رفتار انسان بر هدفی تعیین شده است و این هدف برحسب اختلاف فلسفه و نظریات مربیان و ارزشهای مورد قبول هر جامعه فرق می‌کند؛ چنانکه هدف روش آموزش و پرورش در سیستم حکومت دیکتاتوری با سیستم دمکرأسی اختلاف دارد.(شعاری نژاد،1365)

شهید مطهری (1374) معتقد است که تعلیم و تربیت، بحث ساختن افراد انسانهاست. یک مکتب که دارای هدفهای مشخص است و مقررات همه جانبه‌ای دارد و به اصطلاح، سیستم حقوقی و سیستم اقتصادی و سیستم سیاسی دارد، نمی‌تواند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد؛ یعنی مکتبی که می‌خواهد در مردم طرحهای خاص اخلاقی، اقتصادی و سیاسی را پیاده کند بالاخره اینها را برای انسانها می‌خواهد؛ اعم از اینکه هدف فرد باشد یا جامعه. با توجه به تعاریف ارائه شده، آموزش یکی از ارکان تربیت است؛ آموختن انواع رفتارها و اعمال، نگرشها و تفکرات، اعتقادات و باورها. پس در تعلیم و تربیت می‌توان از مربی و متربی، معلم و متعلم سخن گفت. معلم و مربی عرضه کننده، و متربی و متعلم دریافت کننده چیزی است که باید آموخته شود. مواد آموزشی نیز در این میان جایگاه ویژه‌ای دارد. بنابراین در تعلیم و تربیت با سه رکن سروکار داریم که می‌توان آنها را مانند سه رأس مثلث در نظر گرفت که معلم یک رأس، متعلم رأس دیگر و مواد آموزشی نیز رأس دیگر آن است. البته در بین این سه رکن تعاملات مختلفی درجریان است که در بحثهای تخصصی تعلیم و تربیت مشروحاً بدانها پرداخته می‌شود. مانند انواع روشهای آموزشی و یا استفاده از وسائل کمک‌آموزشی. زمانی که این نظام و مواد آموزشی توسط دین عرضه می‌شود، می‌توان از تعلیم و تربیت دینی سخن گفت که در طی آن پیروان یک دین با دستورالعملها و احکام و مقررات دینی آشنا شده، آنها را اجرا می‌کنند؛ چیزی که از آن به شعائر تعبیر می‌شود. شعائر، اعمال مخصوصی است که فرد دیندار برای خشنودی خداوند انجام می‌دهد. رفتار دینی که در قالب شعائر است یکی از پیچیده‌ترین رفتارهای انسانی است که تا مدتها مورد توجه جدی دانشمندان علوم انسانی قرار نمی‌گرفت. البته به نظر می‌رسد که این رویکرد در حال تغییر است (شاکری‌نیا، 1379). تاریخ آفرینش انسان نمایانگر این واقعیت است که همزمان با آفرینش انسان بر روی زمین دین نیز متولد شد و همواره پیامبرانی به کار هدایت و راهنمایی انسانها مشغول بوده‌اند. پرستش نیز در ذات و نهاد آدمی نهفته و جبلّی و فطری اوست (روم/ 30)؛ ریشه و منشأ واقعی مذهب همان فطرت و سرشت انسان می باشد. از نظر علمای مذهبی، دین نه تنها در اصلاح فرد و جامعه تأثیری عمیق دارد بلکه تنها وسیله‌ سعادت و نیکبختی است. به نظر آنها جامعه‌ای که به دین پایبند نباشد، واقع بینی و روشنفکری را از دست می‌دهد و عمرگرانمایه را در گمراهی و ظاهربینی می‌گذراند؛ عقل را زیرپا گذاشته، چون حیوانات کوتاه نظر و بی‌خرد زندگی می‌کند. دچار زشتی اخلاقی و پستی کردار می‌شود و بدین ترتیب از امتیازات انسانی محروم می‌شود. یکی از مباحثی که امروزه حوزه وسیعی از مسائل تعلیم و تربیت را به خود اختصاص داده، تأثیر متغیرهای محیطی بر شکل‌گیری شخصیت است. از جمله این متغیرهای محیطی دین و آموزشهای دینی معرفی شده است (پارسا، 1368). تحقیقات فراوانی نشان داده است که دین و مذهب می‌تواند نقش سازنده‌ای در شکل‌گیری شخصیت کودکان و نوجوانان ایفا کند و مهمتر از آن اینکه این تحقیقات بر نقش مثبت دین در بهداشت روانی انسان صحه می‌گذارد (شاکری نیا، 1379). تربیت دینی که با آموزشهای محیطی قابل اجراست به عوامل متعددی بستگی دارد که از جمله مهمترین آنها و در درجه نخست به علاقه‌مندی والدین و حسن ظن آنها به دین و اعتقادات مذهبی بستگی دارد. در نتیجه نقش خانواده در تربیت دینی، اساسی و مهم است. هدف این مقاله بررسی نقش و تأثیر خانواده‌ها بر رفتارهای دینی فرزندان تحت عنوان شعائر دینی است.با توجه به اینکه دو نوع تربیت دینی داریم و تربیت در خانواده درون یکی از این دو نوع قرار دارد به انواع تربیت اشاره می شود:

انواع تربیت دینى

تربیت دینى در مقام اجرا، به دو شکل رسمى و غیر رسمى در قالب نهادهاى آموزشى رسمى، خانه و جامعه انجام مى‏گیرد و هر کدام نقش اساسى در تدین فرد دارد.

1. رسمى:

 از «تربیت دینى رسمى‏» این است که تربیت دینى با برنامه ‏ریزى مدون و از پیش تنظیم شده به وسیله افراد خاصى در نهادهاى آموزشى انجام شود. محیط مدرسه جایى است که شخصیت دینى و مذهبى فرد پس از خانواده در آن شکل می‏گیرد. مدرسه ابتدایى بیش از دیگر نهادهاى آموزشى در تربیت دینى متربى مؤثر است; زیرا متربى در این مرحله از زندگى، گیرنده است و هر چه به او القا شود، می‏پذیرد. در محیط مدرسه، نه تنها معلم و مربى در تربیت دانش ‏آموز مؤثرند، بلکه سایر کارمندان و مسؤولان و فضاى آموزشى نیز بر ابعاد تربیتى او تاثیر می‏گذارند.

دو نهاد خانه و مدرسه مکمل یکدیگرند، بر هم تاثیر متقابل دارند و هر یک نقش خاصى در تربیت کودک ایفا می‏کند.

2. غیر رسمى:

 این نوع از تربیت دینى در قالب دو نهاد خانه و جامعه بدون طرح و برنامه پیشین انجام می‏گیرد. پس از خانه و مدرسه، جامعه ‏اى که کودک در آن زندگى می‏کند به عنوان یک عامل مؤثر در تربیت دینى وى ایفاى نقش می‏کند; زیرا کودک تمامى آداب و رسوم اجتماعى و بیش‏تر نگرش‏هاى دینى و مذهبى را از اجتماع فرا می‏گیرد. اگرچه در زمینه تربیت دینى کودک در جامعه، طرح و برنامه‏ ریزى قبلى پیش‏بینى نمی‏شود، ولى آنچه در جامعه می‏گذرد، اعم از فرهنگ عمومى مردم، روابط اجتماعى، مسائل سیاسى و برداشت‏هاى دینى، بدون شک، بر ابعاد جسمى و روحى متربى تاثیر می‏گذارد. به عنوان مثال، اگر فضاى حاکم بر اجتماع و محل زندگى فضاى دینى و معنوى باشد و هر روز برنامه‏ هاى نماز جماعت و دیگر مراسم دینى و مذهبى در آن برقرار شود، کودکى که در چنین جامعه ‏اى پرورش می یابد به احتمال بسیار قوى، متدین خواهد بود. به عکس، در جوامع آلوده به انواع انحرافات و بى‏ بند و بارى ‏هاى فکرى و عملى بعید است افراد صالح و متعهد به ارزش‏هاى دینى و اسلامى پرورش یابند.( http://www.shamimm.ir)

اهمیت تربیت دینی در خانواده از دو جنبه

الف: جنبه فردی

بزرگترین خدمتی که پدر و مادر می توانند نسبت به فرزندشان انجام دهند این است که فردی خوش اخلاق،مهربان،باایمان،وظیفه شناس،کارکن،با سواد و خدمتگزار پرورش دهند.

فردی که هم در دنیا سعادتمند باشد و هم در آخرت.چنین افراد لایق مقام شامخ پدری هستند نه هر کس که بر اساس هوی و هوس فرزندی را بوجود آورده و او را رها سازد.وقتی که پیامبر اکرم می فرماید: ((بهشت زیر پای مادران است.))این بدین معناست که پدری و مادری که واقعاَ وظیفه پدری و مادری را به جا آورده باشند نه اینکه هر پدر و مادری که بچه ای را به دنیا آورده و او را مانند گوساله رهایش سازند.آیا این کودک معصوم قبلاَ از شما تقاضای وجود کرده است که او را بوجود آورده و رهایش سازید.پس اکنون که اینگونه نیست پس در تربیت او نیز کوشا باشید.

ب: جنبه اجتماعی:

بعلاوه موارد بالا پدران و مادران در برابر اجتماع نیز مسئولند.کودکان امروز زنان و مردان آینده خواهند بود و جامعه ی فردا از همین افراد تشکیل خواهد شد.هر درسی را که امروز فراگرفته اند،فردا پس خواهند.اگر تربیت درستی داشته باشند جامعه فردا جامعه سالمی خواهد بود.اگر کودکان امروز غلط تربیت شوند اجتماع آینده نیز فاسدتر خواهد بود.

کودکان امروز پدران و مادران فردا خواهند بود،آنان هر چه را که امروز فرا گرفته اند فردا پس خواهند داد.پدران و مادرانی که فرزندان صالح پرورش می دهند نه تنها به فرزندان خود و اجتماع کمک کرده اند،خودشان نیز از وجودشان در این جهان بهره مند خواهند بود.بنابراین کسانی که پدر و مادر می شوند.مسئولیت بسیار سنگینی بر عهده دارند و در برابر خداوند و فرزندانشان مسئول هستند،اگر درست انجام وظیفه کردند بزرگترین خدمت را به آنها کرده اند و اگر کوتاهی کردند،هم خودشان و هم جامعه متضرر خواهد بود.

حال اهمیت موضوع تا حدودی برای خوانندگان مشخص شد.ابتدا به دو مقوله محتوای دینی و قالب دینی می پردازیم.قالب دینی همان پوشش و حجاب دینی است که هر خانواده دیندار موظف به رعایت آن در خانواده جهت تربیت فرزندان خویش می باشند و محتوای دینی نیز آن است که فرد فرائض دینی از قبیل نماز،روزه و . . . را کاملاً انجام دهند تا کودک خانواده نیز از آن الگو برداری کند.

خانمی که در خیابان با مقنعه و یا مانتو و روسری مناسب دیده می شود ولی در محیط خانواده دارای حجاب و مقید به انجام دادن فرایض دینی نیست نمی تواند فرزند دینی تربیت کندو ایشان قالب دینی را در نزد بچه اش بی رنگ کرده است.وکسانی هم که دارای پوشش مناسب چه در محیط و چه در بیرون بوده اند ولی در انجام فرایض کوتاهی نموده اند،محتوای دینی را نادیده گرفته اند.

مادری که در حین آشپزی به سئوالات کودک خویش پاسخ نمی دهد که مبادا حواسش پرت شود و غذا کم نمک یا شور شود و پدری که در موقع مطالعه روزنامه همان کار را به گونه ای دیگر تکرار می کند. ولی همین پدر و مادر در موقع نماز خواندن با چشم و ابرو حتی با اشاره دست تقریباً به کل نیازهای مورد سئوال کودک پاسخ می دهد، در اینجاست که کودک می آموزد تنها موضوع که حواس پدر و مادر در آن پرت نمی شود و اگر هم شد چندان اهمیت خاص ندارد، همین نماز است.مشکل بزرگ امروزی خانواده ها همین بی توجهی به محتوای دین است.(http://asmanemehr.blogfa.com)

خانواده و اهمیت آن در تربیت دینی

برمبنای یک احساس و سنت دیرین، مشخصترین مسئولیت خانواده در برابر زیست و رفاه فرزندان در تأمین خوراک و پوشاک، مسکن، بهداشت و تربیت خلاصه شده است.. غذا و پوشاک و مسکن در چهارچوب تسهیلاتی که خانواده برای خود فراهم می‌کند تأمین می‌شود. در این سه زمینه فرزندان خانواده‌ها از امکاناتی که نیازهای دیگر اعضای خانواده را تأمین می‌کند خود به خود بهره‌مند می‌شوند. یکی دیگر از موارد، تربیت است که گرچه گروه‌ها و عوامل اجتماعی زیادی بر تربیت (فرایند انتقال ارزشهای دینی) تأثیر می‌گذارند، غالباً خانواده در این زمینه به منزله با نفوذترین عامل به شمار می‌رود. در خانواده است که کودک نخستین چشم‌انداز را از جهان پیرامون می‌آموزد و احساس وجود می‌کند. در خانواده است که کودک با آداب و رسوم ملی، مراسم دینی، وظایف فردی و حدود و اختیارات و مسئولیتها پی می‌برد (پارسا، 1368). با توجه به نقش سرنوشت ساز تربیت خانوادگی در رشد و تعالی فرزندان است که بحث حقوق کودکان در اسلام مطرح می‌شود تا به خانواده‌ها تذکر داده شود که کودکان دارای حقوقی هستند و باید در رفع نیازهای آنان کوشید. از جمله حقوق کودکان که بر عهده خانواده‌هاست تأمین سعادت دنیایی و آخرتی آنان است که این امر میسر نمی‌شود مگر از راه انتقال مفاهیم دینی. آیات و روایات فراوانی متذکر این معنی شده در عین حال در سیره عملی پیامبر (ص) و ائمه (ع) جلوه‌های فراوانی از این موارد را مشاهده می‌کنیم..

انواع خانواده‌ها

خانواده‌ها را از نظر ساختار و نوع روابط درونی بین اعضا به چند نوع تقسیم کرده‌اند؛ مثلاً جامعه شناسان از خانواده‌های گسترده و هسته‌ای نام می‌برند(گیدنز،1385) یا روانشناسان نیز از خانواده‌های با اقتدار، قدرت طلب و سهل‌انگار یاد می‌کنند. نوع دیگر طبقه‌بندی زمانی است که ملاک طبقه‌بندی مباحث اعتقادی و دینی است. در این زمان از خانواده‌های مذهبی، خانواده‌های بی‌مذهب و خانواده‌های ضدمذهب نام برده می‌شود. خانواده‌های بی‌مذهب و ضدمذهب خانواده‌هایی هستند که یا نسبت به تربیت مذهبی فرزندان غافل وبی‌اعتنا هستند و یاحتی نسبت به این نوع تربیت نگرش منفی دارند. بنابراین به ارتقای افکار و اعتقادات دینی فرزندان خود با آموزشهای دینی نیازی نمی‌بینند. خانواده‌های مذهبی دوست دارند فرزندان خود را با مفاهیم دینی و مذهبی دمخور سازند؛ اعتقادات و باورهای مذهبی را به فرزندان منتقل کنند. این خانواده‌ها تلاش می‌کنند در تربیت فرزندان خود تا آنجا که ممکن است دستورالعملهای دینی و اعتقادی را در فرزندان خود نهادینه سازند و برای توفیق در تربیت دینی سؤالات زیادی دارند و به منابع مختلفی رجوع می‌کنند؛ نگران وضعیت اعتقادی فرزندان خود هستند و تلاش می‌کنند با آموزش مفاهیم دینی و کمک به فرزندان در جهت پیروی از آنها سعادتمندی را برای آنها به ارمغان بیاورند و بخشی از حقوق آنها را تأمین کنند.