تبیان، دستیار زندگی

منبع: http://anthropology.ir/node/16271  نوشته خدیجه پارسایی

مقدمه

به طور کلی انسانها با اعمال و رفتار خود هم می­توانند موجب تخریب طبیعت و محیط زیست خود شوند و هم می­توانند با به کار بردن اصول فنی و علم و دانش خود باعث تنوع زیستی و پوشش گیاهی و وسعت جنگلها شوند. انسان توانسته است با به کار گیری علم و دانش، از گونه های مختلف گیاهی و جانوری، مراقبت بیشتری به عمل آورد. به ویژه گونه هایی که در معرض انقراض هستند، بیشتر مورد توجه قرار گرفته اند. همچنین انسان با به کارگیری اصول فنی و علم ژنتیک، توانسته است انواع و اقسام گیاهان را در شرایط نامناسب تکثیر نماید. اما به نظر می­رسد، پیشرفت صنعت در عناصر مختلف و در نقاط مختلف، عدم تعادل ایجاد کرده و باعث تغییر زندگی جانوران وگیاهان شده است. به ویژه در صنعت گردشگری این امر واضح تر خود را نشان داده و تاثیرات منفی بیشتری بر محیط زیست گذاشته است. اما در این میان اثرات مثبت آن را نیز نباید نادیده گرفت. در این زمینه هرچه آگاهی مردم، چه مردم بومی و چه گردشگران در رابطه با حفظ محیط زیست و پوشش گیاهی بیشتر باشد، مسلما اثرات مثبت گردشگری بیشتر خواهد بود و این امر همکاری دولت و بخش خصوصی را می­طلبد.

بیان مسئله

در مناطق مختلف جهان، توسعه گردشگری و توریسم با حفاظت محیط زیست همراه است و دولتها در این زمینه تاکید فراوانی دارند. در کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه، این تاکیدات تاثیر بیشتری داشته است. زیرا در این کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه، اشکال دیگر توسعه اقتصادی، مثل تولید و استخراج و یا منابع طبیعی مثل نفت و گاز وجود ندارد و توریسم منبع بسیار خوبی برای کسب درآمد برای این کشورها شده است. ولی در بعضی از کشورهای جهان سوم، به خصوص در کشور ما حفاظت از محیط زیست و پوشش گیاهی به صورت یک فرهنگ در نیامده و تاکیدات دولت هم روی افراد منطقه و هم روی گردشگران هنوز تاثیر به سزایی نداشته است. اکثر مردم نسبت به محل زندگی و خانه خود بسیار حساس هستند و هیچگونه آلودگی و زباله را تحمل نمی­کنند. ولی به محض اینکه از خانه خارج می­شوند، دیگر آن احساس مسئولیت را ندارند و ریختن زباله برای شان یک امر عادی می­شود. با این حال معلوم شده است که توریسم در بلند مدت می­تواند باعث شکوفایی اقتصاد محلی، ملی و حتی جهانی شود. این شکوفایی به این بستگی داردکه محیط زیست طبیعی از سطح بالایی برخوردار باشد و باعث رضایتمندی گردشگران گردد.     

طبیعت گردی

طبیعت گردی یا گردشگری بر مبنای طبیعت از شاخه های بسیار گسترده و همچنین به سرعت در حال گسترش گردشگری به شمار می­رود. چنانکه پیش بینی می­شود، رشد این گونه از گردشگری سالیانه تا 6 در صد (5/1 برابرمتوسط پیش بینی رشد صنعت گردشگری و 3 برابر متوسط رشد اقتصاد جهانی طی دهه آتی) خواهد بود. زیرشاخه های طبیعت گردی بر اساس تنوع محیط های طبیعی و انگیزه های بهره مندی از آن بسیار گسترده و پراکنده اند. گردشگری مبتنی بر طبیعت، در محیط های بسته ساخته دست بشر همچون باغ وحش ها، باغهای گیاه شناسی، باغهای پرندگان و آکواریوم ها و در محیط باز طبیعی قابل انجام است. در این گونه از گردشگری، هدف گردشگر می­تواند شامل: لذت از طبیعت بکر، ماجراجویی، آموزش، گذران اوقات فراغت، تفرج و یا حتی درمان باشد. گونه های گردشگری بر مبنای طبیعت شامل:

1- دریا و محیط آبی: جستجوی صدف و اشیا دریایی در سواحل، قایق سواری، دریانوردی، حمام آفتاب، اسکی روی آب، شنا کردن در سواحل و موج سواری.

2- ماجراجویانه: غار نوردی، سورتمه سواری، پرش از صخره های کنار ساحل، پایین آمدن از کوه با اسکی، صحرانوردی با خودروهای مخصوص، کایت سواری، دریانوردی در دریاهای یخ زده، دوچرخه سواری در کوهستان، کوهنوردی و غیره.

3- گردشگری بر مبنای گردآوری چیزی از محیط: تمشک چینی، ماهیگیری، شکار و قارچ چینی.

4- سلامتی: لجن درمانی، استفاده از چشمه های آب گرم و معدنی.

5- محیط های بسته: آکواریوم، باغ وحش، باغ گیاه شناسی و باغ پرندگان.

6- مشاهده طبیعت: عکاسی از طبیعت، آموزش و تحقیق در محیط طبیعی، مشاهده ستارگان و تماشای والها. ( رنجبریان و زاهدی. 1390: صص 77 و78 ).

صنعت جهانگردی و محیط زیست

در سال 2010  بیش از یک میلیارد نفر از جمعیت کره زمین به جهانگردی و سیر و سیاحت در اقصا نقاط جهان پرداختند. این جمعیت انبوه سبب شد که ساحل دریاها، استراحتگاههای کوهستانی، مراکز آثار تاریخی و ییلاق های خوش آب و هوا دچار مشکل شوند و انبوه جمعیت، حیات این منطقه را دستخوش تهدید کند. یکی از راههایی که می­توان با این پدیده مبارزه کرد و از بهره برداری بیش از حد منابع طبیعی و آثار فرهنگی، جلوگیری نمود این است که ورود افراد گردشگر به این مناطق محدود گردد و بیش از ظرفیت این نقاط از آنها بهره برداری نشود. مسائل محیطی مانند تغییر آب و هوای کره زمین، لایه ازون، ذوب شدن یخها، تخریب جنگلها و پس مانده های اتمی از جمله مسائلی هستند که مورد توجه آژانس های بین المللی قرار می­گیرند. صنعت گردشگری نیاز به توسعه سالم اقتصادی و حفظ منابع طبیعی دارد. در این راستا، لازم است از یک سو یکپارچگی فرهنگ ملی و مزایای اشتغال زایی و از سوی دیگر اثرات تغییرات سریع آب و هوا بر مناطق پذیرای جهانگردان مثل سواحل دریاها مورد بررسی قرار گیرند (وای-گی و سولا. 1390: ص 56).

حتی جهانگردی مبتنی بر سیستم اقتصادی هم زیان های خاص خود را دارد. مقصود از جهانگردی اقتصادی که یکی از شاخه های جهانگردی است، این است که طبقه میانی جامعه که دارای آموزش و درآمدکافی هستند به مسافرت و جهانگردی بروند، بدون اینکه محیط زیست را تخریب کنند. ولی با این وجود هنوز تهدیدی بر مناطق قطب جنوب، جنگل های پر باران مناطق حاره یا جزیره های دور افتاده وجود دارد. سازمان هایی چون «سازمان جهانی جهانگردی»، «شورای جهانگردی و مسافرت های جهانی» و «سازمان جهانگردی آسیا و حوزه اقیانوس آرام» از جمله نهادها و سازمان های منطقه ای و بین المللی هستند که برای حفظ محیط زیست و منابع طبیعی، سیاست ها، قوانین، راهنما ها و دستور العمل هایی را صادر می کنند. در هر بخش از این صنعت اقداماتی برای حفظ محیط زیست صورت می گیرد. به تازگی صنعت هتلداری در تلاش چشم گیر، سعی کرده است مانع مصرف بیش از حد انرژی شود و می­کوشد تا فاضلاب های حاصل از مواد ضد عفونی کننده و پاک کننده را کاهش دهد و بسیاری از اقلام مانند صابون، محصولات کاغذی و پلاستیکی را بازیافت نماید. (همان: ص 57).

عوامل تخریب محیط زیست

انجمن جهانی سفر و جهانگردی، با بررسی پیامدهای اثرات جهانگردی، قطعنامه ای را در حمایت از جهانگردی منتشر کرده است. مفاد این قطعنامه بیانگر آن است که انجمن توجه ویژه ای به اصلاح اثرات مخرب بر محیط زیست دارد. در گزارش  این انجمن آمده است که: «درباره علل مشکلات زیست محیطی بحثهای بسیاری شده است، اما هنوز نمی توان این علل را با اطمینان تحلیل و بررسی کرد. حتی در این میان کسانی هستند که به برخی از مشکلات به دیده تردید می نگرند. با این حال مسلم است که محیط زیست به علت فعالیت های انسان در حال دگرگون شدن است و در صوتی که اقدامی موثر و کارساز انجام نشود، ممکن است با پیامد های فاجعه باری مواجه شویم». انجمن جهانی سفر و جهانگردی، در پنج بخش به بررسی پیامدهای مهم زیست محیطی اقدام کرده است:

1-گرمایش زمین.

2-آسیب دیدگی لایه ازون.

3-باران های اسیدی.

4-کم و آلوده شدن منابع آب.

5-کاهش و آلودگی منابع خشکی مورد نظر پروژه های جهانگردی.

در این بررسی ها انجمن جهانی سفر و جهانگردی توجه خاصی به آلودگی منابع خشکی و کاهش آن مبذول داشته است. واضح است که مشکلات ناشی از کاهش منابع خشکی مورد توجه پروژه های جهانگردی در دراز مدت بسیار جدی است. (­گلدنر و ریچی، 1390: ص 85).

اثرات مثبت گردشگری بر محیط زیست

صنایع توریستی در صورتی که همراه با حفاظت از پوشش های طبیعی، خاک وآب و هوا باشد از جمله سودمند ترین صنایع خواهد بود و باعث اشتغال زایی در سطح وسیع می گردد. اشتغال زایی می­تواند در شغلها و حرفه های مختلف از جمله: صنایع حمل و نقل، صنایع غذایی، صنایع دستی، هتلداری و غیره صورت پذیرد. همچنین مورد استفاده قرار دادن زمین ها و مناطق توسعه یافته به فعالیتهای تفریحی باعث اشتغال زایی و تولید درآمد می­شود. مهمتر از همه اینکه، صنعت توریسم به عنوان یک صنعت پاکیزه مورد توجه قرار گرفته است. زیرا این صنعت هیچگونه آلودگی برای محیط زیست به وجود نمی­آورد و به جای کارخانه های آلوده کننده، بر پایه رستورانها و هتلها بنا شده است. از آن گذشته پیش بینی می­شود که گردشگری در طبیعت، بخش اعظم بازار گردشگری سالهای آینده را به خود اختصاص دهند. در واقع این نوع گردشگری، جهت ارتقای پیشرفت اقتصادی هر کشور، مردم بومی منطقه و حفظ ارزشهای طبیعی، زیست محیطی و فرهنگی مناطق گردشگری، مناسب تشخیص داده شده است. به همین لحاظ توسعه این بخش جزء اهداف اصلی صنعت گردشگری در نظر گرفته می­شود (حسینی و هوشیارخواه. 1384: 104). همچنین صنعت جهانگردی قادر است کانون توجه را به مسائل مهم زیست محیطی معطوف کند و پایه گذار طرح هایی باشد که موجب حفظ و حراست از محیط زیست می شود. به عنوان مثال: جهانگردی می­تواند توجه عموم را به مسئله تنوع گونه های حیوانات و گیاهان بسیاری که در خطر انقراض هستند جلب کند (رهبری. 1384:  175).

اثرات منفی گردشگری بر محیط زیست

جهانگردی می­تواند محیط زیست طبیعی را به خطر اندازد، باعث تغییر آن شود و اثرات منفی بسیار زیادی بر روی آن بگذارد. بازدیدکنندگان طبیعت، ضایعات وآلودگی تولید می کنند. آلودگی هایی مثل: آلودگی آب، آلودگی هوا، ضایعات جامد و آلودگی صوتی و بصری. جاذبه های طبیعی با استفاده نادرست یا بیش از حد، می­تواند در معرض خطر قرار گیرد. احداث خدمات برای جهانگردان می تواند موجب تغییر و دگرگونی چشم اندازهای طبیعی شود. برای مثال: آلودگی بصری می تواند از طریق نصب زیاد بیلبوردها روی دهد. همزمان با توسعه جهانگردی، تقاضا برای زمین افزایش می یابد. به خصوص برای نواحی عمده و درجه اول، مانند زمین های ساحلی، چشم اندازهای ویژه وکوه ها. بدون دوراندیشی، چشم اندازهای طبیعی و فضاهای باز ممکن است از بین بروند. تخریب یا زیان رساندن به گونه های گیاهی یا جانوری می تواند با جمع آوری گیاهان و جانواران مورد پسند، برای فروش یا نگهداری، و یا لگدکوب کردن زمین روی دهد. جهانگردان یا مشاغلی که خدماتی بر آنها ارائه می دهند اغلب، گیاهان، جانوران، صخره ها، فسیل ها، مرجان ها و آثار فرهنگی و هنری را در یک منطقه از بین می­برند. بازدیدهای کنترل نشده یا بیش از اندازه، توسط بازدیدکنندگان می تواند کیفیت چشم اندازهای طبیعی، مکان ها و بناهای تاریخی را تنزل دهد. در جایی که آب نایاب است، جهانگردان می توانند موجودی ذخیره در دسترس را هدر دهند. مسافران همچنین می توانند به طور غیر عمدی گونه های غیر بومی را معرفی کنند که این مسئله می تواند موجب افزایش تجارت حیوانات وگیاهان شود. جریان پیوسته و دائمی بازدید کنندگان با تأثیر بر زندگی حیوانات اهلی و مختل کردن چرخه تولید مثل و تغییر در رفتار های طبیعی آنان، ممکن است موجب از هم گسیخته شدن حیات وحش شود (­گلن .1390: صص33 و 34).

برخی از دیگر اثرات منفی زیست محیطی توریسم عبارت است از: تخریب محیط زیست طبیعی به دلیل ایجاد ساختمان هتل ها و فرودگاه ها در مناطق پوشش های طبیعی، آلوده سازی محیط طبیعی و احیاناً ورود بیماری های واگیردار به کشور. (جلیلوند. 1384: ص 89).

نتیجه گیری

 همانطورکه گفته شد توریسم می تواند اثرات مثبت و منفی زیادی بر روی محیط زیست بگذارد. اما مطالعات در این زمینه نشان داده است که اثرات منفی توریسم خیلی بیشتر از اثرات مثبت آن است. ولی دولتها برای افزایش اثرات مثبت توریسم می توانند نقش به سزایی ایفا کنند. دولتها می توانند با اعمال تدابیر مختلف، اثرات منفی گردشگری را کاهش دهند. از جمله کارهایی که دولتها می توانند انجام دهند بالا بردن سطح فرهنگ و آگاهی مردم، چه مردم بومی وچه گردشگران در زمینه حفظ محیط زیست است. زیرا هرچه آگاهی مردم در این زمینه بیشتر شود مسلماً تلاش آنها در نگهداری و مواظبت از پوشش  گیاهی و جانوری بیشتر خواهد شد. همچنین نحوه رفتار و استفاده  مردم بومی از طبیعت و محیط زیست می­تواند بسیار موثر باشد؛ زیرا به طور غیر مستقیم موجب می­شود تا گردشگران مجبور شوند از محیط زیست نگهداری نمایند. از دیگر کارهایی که دولت می تواند انجام دهد اعمال سیاستهای مناسب برای بهره برداری از جاذبه ها است. به عنوان مثال در جزیره برمودا، گردشگران مجاز به استفاده از اتومبیل نیستند. در مائوری هیچ بنایی نمی تواند ارتفاعی بلندتر از درختان نخل داشته باشد. در اصفهان در محدوده پارک طبیعی ناژوان، اجازه احداث ساختمان هایی با ارتفاع بیش از دو طبقه داده نمی شود (رنجبریان و زاهدی، 1389: ص 146). در این زمینه پیشنهاد می­شود، جهت توسعه توریسم در کشور، به خصوص در استان مازندران که استعدادهای طبیعی بیشتری در زمینه گردشگری وجود دارد، به نکات قوت و ضعف جهانگردی و اثرات متقابل آن با محیط زیست و پوشش های طبیعی و اکوسیستم ها، توجه ویژه ای از طرف مراکز دولتی و بخش های خصوصی صورت پذیرد.

منابع

رهبری، مهدی (1384)، «گردشگری وتوسعه پایدار»، در مجموعه مقاله های اولین همایش سراسری نقش صنعت گردشگری در توسعه مازندران، تهران: نشر رسانش.

حسینی، عطاالله و هوشیارخواه، بهنیا (1384)، «طرح بهینه شبکه جاده جنگلی مبتنی بر فعالیت گردشگری»، در مجموعه مقاله های اولین همایش سراسری نقش صنعت گردشگری در توسعه مازندران، تهران: نشر رسانش.

 جلیلوند، حمید (1384)، «نقش مثبت و منفی تفرج و سایر عوامل انسانی بر محیط زیست و پایداری زیستی پوشش گیاهی جنگل»، در مجموعه مقاله های اولین همایش سراسری نقش صنعت گردشگری در توسعه مازندران، تهران: نشر رسانش.

 رنجبریان، بهرام و زاهدی، محمد (1389)، شناخت صنعت جهانگردی، اصفهان: چهار باغ.   

وای-گی، چاک و سولا، ادواردوفایو (1390)، جهانگردی در چشم اندازی جامع، ترجمه: علی پارسائیان، سید محمد اعرابی، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.

گلدنر، چارلز و ریچی، برنت (1390)، «جهانگردی و محیط زیست» در اثرات جهانگردی، گردآوری و ترجمه محمدرضا گوهری، تهران: دریچه نو. موسسه آموزش عالی مازیار.

گلن، کرک (1390)، «اثرات جهانگردی» در اثرات جهانگردی، گردآوری و ترجمه محمدرضا گوهری، تهران: دریچه نو. موسسه آموزش عالی مازیار.