تبیان، دستیار زندگی

برگرفته از: http://www.gilyavaran.com  نوشته سیامك سلیمانی روشن

با توجه به باتلاقی بودن زمین و كار كشاورزی، پای افزارهای خاصی در این منطقه مرسوم بود : الف: «چموش» كه پاپوش غالب نواحی گیلان به شمار می رفت .  ب: «گولوش» یا «گالش» كه به كفش های لاستیكی گفته می شد . ج: «بوت» یا چكمه كه باز از جنس لاستیك است و تا ساق پا را می پوشاند. د: «رزین چكمه» كه جنسی رزینی داشت و تا بالای زانو می رسید. ه: «كیله كَش» كه ارتفاع آن تا بالای ران بوده و با قلابی به كمربند بسته می شد. و: «پوكه» كه بیشتر جهت ماهیگیری به كار می رفت و تا قفسه سینه ارتفاع داشت. دست ابزارهای مردم با توجه به شالی كاری داز(داس)، پارو ، گرباز، بولو، كَلَند و ... بوده است.

2-    كوهپایه «گالش»: به كوهپایه نشینان گیلان «گالش» می گفتند كه گالش یا گاولَش به معنای گاودار یا بهتر بگوییم دامدار است . این مردم در مناطق جنگلی زندگی  می كردند و پرورش گاو ، «گوسوند» (گوسفند) و بوز (بُز) ، معیشت آنان را تأمین  می نمود. حركت مداوم در محیط جنگلی و شیب دار و تغذیه از بهترین و سالم ترین مواد غذایی ، یعنی لبنیات ، از آنها مردمانی قوی و چابك ساخته بود. لباس های گالش ها نسبت به گیل ها، كوتاه تر و جمع و جورتر بوده تا از لا به لای درختان جنگل و بوته ها راحت رفت و آمد نمایند.

خانه هایشان را از چوب های جنگلی و تنه های درخت می ساختند و لای آنها را با خزه درختی «دار چَچ» پُر می كردند كه در اصطلاح محلی «وَرجینی خونه» نامیده  می شد. اما سقف خانه ها «لَت پوش» بود. لَت به تخته هایی با عرض 30 تا 40 و طول 50 تا 70 سانتیمتر گفته می شد كه آنها را با نظم خاصی در كنار هم می چیدند به طوری كه آب باران را به سمت پایین هدایت كند.

به جهت سر و كار داشتن با چوب و درخت ، داز (داس)، تئور (تبر)، تیشه مخصوص چوب، ارّه (كه خود به چند نوع دس ارّه ، كمان ارّه و دوكش ارّه( ارّه دونفره) تقسیم می شد) دست ابزار متداول بوده و عموماً نیز نجّارهای قابلی بودند.
زبان گالشی از جهت اصطلاحات ، واژگان و ساختار ، دارای اهمیت بسیار است، و ردّ پای افسانه ها و اسطوره ها و داستان های جالبی در آن دیده می شود كه از این جمله می توان به «سیا گالش» ، «یلنگ»، «رعنا»، «زرنگیس» و... اشاره كرد.

3-    كوهستان «كلایی»: ساكنان مناطق ییلاقی گیلان را «كلایی» می نامیدند. كلا در لغت به معنی زمین سخت و سنگلاخ است كه با محیط كوهستان همخوانی دارد. گندم ، جو ، چوروم (ارزن)، گل گاوزبان ، فندق و گردو از محصولات عمده این منطقه می باشد.

با توجه به محیط ، خانه ها بیشتر از سنگ و چوب ساخته می شد و سقف ها هم مثل كوهپایه لَت پوش بود. لباسهای نمدی و ضخیم، همراه «پشم جوراب» و شال و كلاه از مردم در برابر سرما حفاظت می كرد. در زمستان به خاطر بارش برفهای سنگین، ارتباط این نواحی با سایر مناطق قطع می شد و به همین خاطر قبل از رسیدن فصل سرما ، آنها آذوقه و هیمه (هیزم) مورد نیاز خود را ذخیره می كردند ، برای این كار با بار گردو و فندق و... به گیلان می آمدند و برنج ، آرد ، قند و چای ، روغن، البسه و ... بر می گشتند.

محیط سرسخت كوهستان از آنها مردمانی قوی و تنومند می ساخت و همین امر در دوره هایی موجب نفوذشان در بین جنگاوران و سربازان شده است كه دیلمیان نمونه بارز این ادعاست . تا جایی كه در ادبیات فارسی «دیلم» به مفهوم سرباز و نگهبان به كار          می رود. در صده اخیر بیشتر مردان ییلاقی جهت كار و كسب روزی، روانه جنگل های مازندران شده و در كارگاه های چوب بری مشغول می شدند.

نكته جالبی كه بیان آن خالی از لطف نیست ، نوعی رابطه و همكاری بین گیل ها و كلایی ها ، در نگهداری و استفاده مشترك از «ورزه یا ورزا»(گاو نری كه جهت شخم زدن زمین به كار گرفته می شد) بوده است ، به نوعی كه هر خانواده گیل با یگ خانوار ییلاقی ورزایی را شریك می شدند و در اصطلاح محلی به هم «نیماكه یا نیماكا»  می گفتند كه باید به معنی نیمه یار یا صاحب نیمی از ورزا باشد. این نوع همداشتی موجب ارتباط بیشتر بین آنها شده و به طبع در تبادل فرهنگ و آداب و رسوم مؤثر بوده است.

پس گیلان سه منطقه جلگه «گیل» ، كوهپایه «گالش» و كوهستان «كلایی» داشت و هركدام  از آنها در كنار مشتركات ، تفاوت هایی هم داشتند كه جای بررسی و تحقیق گسترده دارد. برای مشاهده اجمالی این مناطق می توان به موزه میراث روستایی گیلان ، واقع در سراوان ، روبروی پلیس راه مراجعه نمود، كه جا دارد در اینجا از مسئولین میراث فرهنگی گیلان قدر دانی نمایم.

اگر دقت كنید ، این نگاره ، ساختاری از هم گسیخته دارد و بسیاری از مطالب ناقص بیان شده است ، این كار عمداً صورت گرفته تا شاید ،  محققی ، نویسنده ای، ادیبی ، فرهنگ دوستی ، از جهت انتقاد و ردّ گفته های نگارنده هم شده، دست به قلم شود و كاری دقیق و كامل در این باره انجام دهد.