تبیان، دستیار زندگی

    1-1: خانواده
    1-1-1: بی توجهی به نیازهای جسمی
    خانواده به عنوان اولین کانون رشد و تعالی فرد باید زمینه های پرورش ابعاد جسمی و روحی او را فراهم کند. ضرورت رفع نیازهای جسمی از آن جهت در نظر شهید بهشتی اهمیت دارد که بسیاری از مشکلات آموزش و یادگیری، به نقص و سوء تغذیه، بیماری اندام ها و دستگا های بدن دانش آموزان بر می گردد. از جمله بیماری دستگاه گوارش یا اندام های چشم و گوش(1.)
    درنگاه شهید بهشتی، عدم توجه به نیازهای جسمی از سوی خانواده ها ناشی از فقر فرهنگی و اقتصادی آنهاست که خود زمینه آسیب های گوناگونی را فراهم می کند:
    “خانواده ای است که از نظر اقتصادی؛ با درآمد کم، از نظر وقت و فراغت پدر و مادر؛ با فراغت و وقت کم و محدود، از نظر امکانات تامین حداقل خوراک و پوشاک و فرهنگ و بهداشت برای بچه ها؛ کم بضاعت. در چنین خانواده ای فرزندان دچار آسیب های گوناگون، آسیب های جسمی که در روح موثر است و آسیب های روانی و اخلاقی و تربیتی می شوند(2.)”
    1-1-2: بی توجهی به نقش الگویی خود
    اقتضای فطرت کودک و نیازهای جسمی او سبب می شود که بیشترین ارتباط را با والدین داشته باشد. این در حالی است که میزان تربیت پذیری کودک از والدین بسیار عمیق و پابرجاست. کودک با اعتماد و اطمینان، تمام آنچه را که از والدین سر می زند درست و نیکو می شمرد و بدین ترتیب، تربیت پذیری کودک به الگو پذیری از والدین تبدیل می شود.(3)
    شهید بهشتی معتقد است که الگوپذیری کودک، فضایی را ایجاد می کند که خانواده می تواند با تکیه بر آن، زمینه های پرورش عادت ها، خصلت ها و خلقیات پسندیده را فراهم نماید. آنها می توانند با رفتار خود و با هوشیاری، زمینه را برای آموزش مفاهیم دینی مهیا سازند.(4) چراکه عمل و رفتار پدر و مادر تاثیر عمیق و ریشه داری شبیه وراثت طبیعی در فرزندان دارد.(5)
    هرچند اثرپذیری فرزندان فرصت مناسبی را برای تربیت آنان فراهم می کند، برخی از والدین بدون توجه به نقش الگویی خود، برخلاف اهداف تربیتی خویش عمل می کنند:
    “اگر من و شما با عاطفه، محبت و دلسوزی مراقب پدر و مادر بودیم بچه ها خود به خود این را یاد می گیرند. خانم، دختر شما که در خانه ده ها بار ناظر بوده که به شوهرتان گفتید: آخر من تا کی باید در پرستاری کردن از مادرت باتو همکاری کنم؟! چه انتظاری دارید که این دختر، فردا پرستار شما و شوهرتان باشد؟”(6)
    از نظر شهید بهشتی بسیاری از ضعف های تربیتی که در بزرگسالان دیده می شود حاصل تربیت های ناخواسته والدین بوده است. به عنوان مثال از علل عمده ای که بچه ها تارک الصلوه می شوند یا به نماز اهمیت نمی دهند این است که پدرشان با نماز این چنین برخورد می کرده است.(7)
    تضاد میان دو نسل
    از مسائل بسیار مهم اجتماعی زمان حاضر، درگیری دو نسل نوسال و جوان سال با نسل قبل از آن است. از نظر تعالیم اسلام این درگیری در دو حوزه صورت می پذیرد. اول: درگیری دو نسل بر سر حق و باطل، عدل و ظلم، خیر و شر. دوم: رعایت حدود و حقوق پدر و مادر و فرزندان و حقوق متقابل.(8)
    شهید بهشتی با تبیین ویژگی های جوانان و نوجوانان از قبیل حق گرایی، حق دوستی، حق پرستی، خیردوستی و عدل دوستی، این ویژگی ها را در اغلب جوانان بیشتر از سایر افراد دانسته است و آن را زمینه مساعد خدادادی برای بهره برداری شایسته می داند و بی توجهی به آن را تیره بختی می نامد.(9)
    براساس تبیین ایشان، جوانان می خواهند مطابق گرایش فطری خود، به حق عمل کنند و آن را در والدین نیز مشاهده نمایند ولی نسل قدیم ترمز نسل جدید می شود و اجازه بالندگی و رشد را به آنان نمی دهند.(10) این در حالی است که اسلام این درگیری ها را نه شوم دانسته و نه بد تلقی کرده، بلکه آن را عامل تکامل، تحرک و پویایی جامعه، معرفی نموده است.(11)
    البته گاهی نیز نسل جدید ترمز نسل قدیم می شود و آن زمانی است که عشق و علاقه والدین به فرزندان مانع حرکت آنها در مسیر رشد و تعالی می شود. جلوگیری از این آسیب در درون خانواده، تنها زمانی امکان پذیر است که در خانواده، “حق” محور باشد و همه در برابر حق تسلیم باشند.(12)

    1-2: دوستان و همسالان
    تاثیر همسالان و دوستان در رشد شخصیت و رفتار کودکان مقام دوم را دارد .دوستان و همسالان می توانند برخی از رفتارها را در کودکان تقویت نمایند یا تغییر دهند.(13) به همین دلیل، والدین باید در انتخاب دوست برای فرزندانشان مشارکت فعال داشته باشند. آنان به حکم طبیعت به دنبال همبازی و رفیق می روند. اگر خانواده برای آنان همبازی و رفیق متناسب با معیارهای تعلیم و تربیت اسلامی تامین نکند سراغ دوستان فاسد می روند و تلاش خانواده در تربیت آنها خنثی یا کم اثر می شود.(14)

    نقش رسانه ها بویژه رسانه های جمعی سمعی و بصری در تکوین شخصیت آحاد جامعه بخصوص جوانان و نوجوانان نقشی غیرقابل انکار است. این رسانه ها با استفاده از ابزارهای هنری در شناخت، نگرش و رفتار دانش آموزان اثر می گذارند.
    متولیان تعلیم و تربیت، باید باتوجه به میزان اثرگذاری این رسانه ها از آنها بهره گیری نمایند و از انحصار در استفاده از ابزارهای نوشتاری خارج شوند.(15)
    باتوجه به تنوع و اثرگذاری رسانه ها چنانچه آنها هماهنگ با برنامه ریزی های نهادهای تربیتی گام بردارند می توانند نقش بسیار مثبتی را برای رسیدن به اهداف تربیتی ایفا کنند. در غیر این صورت آسیب زا می باشند و فرآیند تربیت رامختل می نمایند: شهید بهشتی با اذعان به این مهم می گوید:
    “هر قدر برگوش او (دانش آموز) بخوانیم (تبلیغ کنیم) او یک خبر در روزنامه می خواند، یک تصویر در روزنامه می بیند، یک گزارش در تلویزیون می بیند، یک فیلم در فلان جا می بیند از زندگی دیگران و وضع دیگران و شکل کار دیگران مطلع می شود و دلش در خانه دیگران است.”(16)

    1-4: محیط و عوامل اجتماعی
    شهید بهشتی با تاکید بر نقش ویژه محیط اجتماعی در فرآیند تعلیم و تربیت، چگونگی تاثیرگذاری آن در بیانی زیبا این گونه ترسیم می کند:
    “همان گونه که یک گل خوشبوی لطیف نازک، خیلی زودتر در برابر عوامل فساد متاثر و منفعل می شود و به فساد و پژمردگی می گراید، روح لطیف آدمی به مراتب از جسم او برای آلوده شدن حساس تر و آماده تر است و به دلیل خاصیت قبول و انفعالش ضمانت بیشتری می خواهد تا در برابر عوامل فساد محیط مصون بماند.”(17)
    در عین حال، اثرگذاری عوامل اجتماعی و اثرپذیری انسان از آنها را محدود می داند:
    “هیچ انسانی محکوم هیچ غیراجتماعی نیست ولی کیفیت و روابط و مناسبات اجتماعی و اقتصادی روی انتخاب آگاهانه انسان اثر می گذارد اما نه در حد جبر بلکه در حد اینکه انتخاب او را آسان تر یا دشوارتر، رفتن او را به این سو یا آن سو، آسان تر یا دشوارتر کند.”(18)
    شهید مطهری(ره) نیز در بیانی جذاب نقش محیط را این گونه تبیین کرده است:
    “خداشناسی و خداپرستی طبعا مستلزم یک نوع تعالی روحی خاصی است، بذری است که در زمینهای پاک رشد می کند زمینهای فاسد و شوره زار، این بذر را فاسد می کند و از میان می برد.”(19)
    از همین رو شهید بهشتی همه محیط ها برای شکوفایی و باروری انسان را یکسان نمی داند: محیط هایی هستند که باروری و رشد نیک خواهی، خیرخواهی و خداخواهی انسان را آسانتر می کنند و برعکس محیط هایی هستند که ضمن تضعیف ارزشهای مذکور، فضا را برای شیطان پرستی، هواپرستی و تباهی فراهم می آورند. از همین رو اسلام برخلاف لیبرالیسم نسبت به فساد و صلاح جامعه بی تفاوت نیست.(20)
    “یکی از جنبه های بسیار مهم در وظیفه بزرگ و خطیر امر به معروف و نهی از منکر دعوت زبانی و عملی به خیر این است که محیط اجتماعی را برای پرورش استعدادها و آمادگی خیر در توده ها آماده می کند و به عکس، جامعه ای که در او گناه و فساد و تباهی و ظلم و ستم و عدوان رواج دارد چنین جامعه ای محیط مساعدی برای رشد نقطه های ضعف بشری و پژمردگی نقطه های قوت و خیر بشری است. حساب امر به معروف و نهی از منکر، ... حساب محیط سازی است. محیط سالم برای پرورش سالم و صحیح استعدادهای خیر نهفته در انسانهاست، مسئله بهداشت محیط اجتماعی است.”(21)
    در نظام اسلامی هر گونه آزادی که زمینه فساد محیط را آماده کند ممنوع است چرا که:
    “این نوع آزادی زمینه اجتماعی را برای آسان تر شدن نفوذ فساد در انسان های دیگر و به بیراهه کشاندن انسان های دیگر را آماده می سازد و نظام اسلامی در اداره جامعه باید مواظب این انحراف باشد.”(22)

    آسیب های ناشی از ناحیه حکومت از مهمترین آسیب ها در تربیت دینی است. حکومت ها به فکر و عمل جامعه جهت می دهند و اندیشه ها و باورهای خود را در میان مردم می گسترانند. سخن امام علی(ع) ناظر به همین مسئله است:
    “الناس بامرائهم اشبه منهم بآبائهم”(23)
    “مردم - در روش های اخلاقی و صفات اجتماعی - به حکومت های خود بیشتر شباهت دارند تا به پدران خویش.”
    به همین دلیل شهید بهشتی در پاسخ به این سوال (مقدر) که وظیفه مسلمانان در این خصوص چیست؟ می گوید: بر هر انسان مسلمان متعهدی لازم است که محیط را برای سالم زیستن خود و دیگران پاک نگه دارد و این زمانی اتفاق می افتد که مومنان عمل کننده به ایمان و اهل ایمان و عمل، قدرت را در دست بگیرند و بر کافران ناسپاس حق ناشناس حق کش پیروز شوند.(24) و معتقد است که:
    “آن قدر که عمال و کارگزاران جامعه به فکر و عمل جامعه جهت می دهند خطبا و داعیان جامعه نمی توانند آن اندازه به فکر و عمل جامعه جهت بدهند.”(25)
    بنابراین اگر حکومت، حکومتی باشد که سرشتش، سرشت عدل، حق، خدانگری، خداخواهی، خدمت به خلق خدا نباشد، این باورها قادر به رشد کردن و بالیدن در آن جامعه نمی شوند.(26)
    از سوی دیگر، آن زمان که حکومت، حکومت اسلامی باشد و مومنان، قدرت را در دست گرفته باشند، تربیت دینی از ناحیه ای دیگر ممکن است آسیب ببیند. به عقیده ایشان اگر در حکومت دینی و اسلامی، تلاش و کوششی و جهاد و جنبشی در راه آرمان ها و باورهای دینی صورت نگیرد، نه تنها دیگران بلکه مردم جامعه اسلامی نیز از آن رویگردان می شوند و زمینه انحراف جوانان فراهم می شود.(27)

    2-1:حذف عقل از منابع شناخت
    گروهی از مسلمانان از جمله اشعری ها معتقدند که عقل انسان قابلیت فهم شرع و و حق دخالت در شناخت احکام و معارف اسلامی را مطلقا ندارد. آنها آموزه های دینی را اصولی یکسره تعبدی و فاقد پشتوانه و دلیل عقلانی می دانند(28) شهید بهشتی منشا این خطای خطرناک را این گونه بیان کرده است.
    “با کمال تاسف عده ای در جهت تقویت وابستگی انسان مسلمان به کتاب و سنت و محکم کردن پایگاه حجیت و ارزش و سندیت کلام خدا و سنت رسول خدا(ص) به سوی افراط رفتند. این در حالی است که عدم شناخت خوب و بد توسط انسان، به راستی خطرناک می باشد.”(29)
    این تصور درحالی است که یکی از اهداف تربیت دینی درادیان الهی، تربیت انسان عاشق عاقل است نه عاشق بی عقل. انسانی که با مطالعه و تفکر در زمینه ها و مقتضیات و با درک درست از استعدادها و آمادگی خود، راه مناسب را انتخاب نماید(30) اسلام می خواهد بشر با شناخت روشن اندیشه تحلیلگر (عقل) خود از بدیهی ترین نقطه ها و با روشن ترین روندها آغاز کند و پیش برود. اسلام از وحی و پیغمبر شروع نمی شود بلکه از روشن ترین شناخت های به دست آمده از عقل بشر شروع می شود.(31)
    به عقیده صاحب نظران تعلیم و تربیت، غیر عقلانی معرفی کردن معارف و احکام دینی، پیامدهای خطرناکی دارد، از جمله آنکه باعث می شود تربیت دینی بر پایه های سست و لرزان بنا شود که خود عدم تقید به احکام اسلامی را در پی خواهد داشت.(32)
    شهید بهشتی این آسیب را چنین تبیین می کند:
    تجربه نشان داده است آدم های خیلی متدین که سعی دارند مطابق با قالب های شریعت زندگی کنند اگر بی دین شوند از کثیف ترین، رذلترین و ناجوانمردنه ترین انسان ها از آب در می آیند. این درحالی است که در افراد دیگری که به خدا و دین و پیامبر و قرآن معتقد نیستند، یک نوع جوانمردی، ادب، عاطفه و نیکی قابل رویت است. چرا؟
    والدینی که از آغاز کودکی فرزندشان در تربیت و ترغیب او به کارهای نیک، آنها را وابسته به امر خدا و ترهیب از کارهای زشت، به نهی خدا استناد کرده اند، ذهن، منش و شخصیت عملی و رفتاری او را به یک نقطه ای مبدا (خدا) متصل کرده اند. حال که این مبدا از دست او گرفته شده و بی خدا شده، تمام آنچه هم به دنبالش بوده می رود و دیگر هیچ چیز برایش باقی نمی ماند. این درحالی است که در زندگی انسانی که معتقد به خدا نبوده یا اگر بوده در تربیت او نقش منحصر به فرد نداشته، این اتفاق رخ نمی دهد. دینی که اشعریون درست کردند انصافا سرنوشتش همان است.(33)
    از دیگر آسیب ها که شهید بهشتی در حوزه منابع به آن اشاره می کند، محدود نمودن منابع و مآخذ شناخت دین به قرآن کریم با شعار “حسبنا کتاب الله” می باشد.(34)