تبیان، دستیار زندگی

لَفور (Lafur)، تعدادی روستا در شهرستان سوادکوه مازندران را شامل می شود که در غرب شیرگاه قرار دارد. شیرگاه در کنار پل سفید، زیرآب و آلاشت، از بخشهای چهارگانه سوادکوه به حساب می آید که البته چند روزی است خودش تبدیل به مرکز شهرستانی جدیدالتأسیس به نام «سوادکوه شمالی» شده است. دامداران لفور هر یک عموماً دارای چندین مرتع در نقاط مختلف هستند. بخشی از این مراتع در محدوده اطراف آلاشت قرار دارد که اداره مراتع و جنگلداری برای حفاظت از گیاهان، این محدوده را تا نیمه های خردادماه قُرُق و به دور از دسترس دامداران نگاه می دارد. هر ساله یک روز مشخص در نیمه های خرداد مشخص می کنند برای شکستن قرق و همه دامداران از دو- سه روز قبل، همراه با دامهای شان و به صورت پیاده راه می افتند تا صبح روز قرق شِکَنی در ییلاقهای آلاشت باشند. ارتفاع بیشتر روستاهای لفور، بین 200 تا 700 متر بالاتر از سطح دریاهای آزاد است. آلاشت هم 1900 متر بالاتر است و مناطق ییلاقی اطرافش ممکن است از این ارتفاع بالاتر یا پایین تر باشند. خود مازندرانی ها به نواحی کم ارتفاع (همچون لفور) می گویند «مازِرون» (Mazerun: که همان مازندران به گویش محلی است) و به مکانهای مرتفعی که می روند، می گویند ییلاق.

علی محمودی، یکی از دوستان نزدیکم و اهل لفور است. هر ماه یا دوماه یکبار، به خانه شان در روستای عالم کلا (Alam Kola) رفته و یک یا دو شب را آنجا می مانم. آنها هم یک مرتع در بالای روستای شان، یک مرتع در جنگلهای سرین تپه (Sarin Tape) و یک مرتع هم در روستای اسپرز (Esperez) آلاشت دارند. هر وقت به خانه شان می رفتم و گاوهای شان در مرتع بالای روستای شان بودند، همراه پدرش سری به مرتع و گاوها می زدم تا هم کمکی کرده باشم و هم خودم از انجام این کار لذت ببرم. به پیشنهاد پدرش که دید به این مسائل علاقمندم، قرار شد امسال همراهش کوچ کنم. قُرُق شِکنی امسال برای روز جمعه 17 خرداد تعیین شده بود. بنابراین برخی از دامداران روز چهارشنبه (15 خرداد) و برخی دیگر روز پنجشنبه (16 خرداد) به راه افتادند. پدر دوستم البته سه-چهار روز پیش رفته و در میانه راه، یعنی مراتع سرین تپه منتظرمان بود. من روز چهارشنبه عصر به عالم کلا رفته و چون خود علی کارمند بود و نمی توانست همراهم بیاید، صبح پنجشنبه همراه با حبیب، یکی از خویشاوندانش، تا روستای «رئیس کلا» که کمی پایین تر از عالم کلا است، با مینی بوس رفته و در آنجا پیاده شدیم تا پیاده روی مان را آغاز کنیم. در آنجا به «سیّد»، یکی از دوستان حبیب پیوستیم که او هم در حال رفتن به سرین تپه بود. آنها هم با گاوهای شان از عالم کلا آمده بودند. به جز اینها، تعداد زیادی گالش (چوپان گاو در زبان تبری) و گله های گاو و گوسفند دیگری هم می شد دید. به همین خاطر رفت و آمد معدود خودروهایی که در این مسیر در آمد و شد بودند با مشکل مواجه شد. برخی هم به جای اینکه خودشان گالش گاوهای شان باشند، گالش استخدام کرده بودند. به گویش تبری به گالشهایی که برای دیگران کار کنند، «مختاباد» می گویند. از روستای رئیس کلا به روستای «شاه کلا» رفته و از آنجا وارد جاده ای خاکی و پر دست انداز در پایین دره و نزدیکی بستر رودخانه شدیم. به تازگی پای گردشگران تهرانی به اینجا هم باز شده و چند مسافرخانه، سوئیت، مهمانپذیر و ویلای اجاره ای در اینجا هم ساخته اند. خوشبختانه سوادکوه تاکنون از هجوم گردشگرانی که طبیعت و فرهنگ مازندران را با هم نابود می کنند، به دور مانده بود که البته این خوش شانسی دیری نپایید. با توجه به تعطیلات نیمه خرداد، تعداد زیادی مسافر در ویلاها و سوئیتهای بعد از روستای شاه کلا حضور داشتند. گله های عمدتاً گاو و ندرتاً گوسفند که از آنجا می گذشت، با گوشی های تلفن همراه شان از این «بَبَعی»ها عکس و فیلم می گرفتند. آخرین روستا در این مسیر، «پَرچِه بَن» (Parche Ban) نام دارد که البته تعداد خانه هایش 6-5 تا بیشتر نیست و برای دسترسی به هر گونه امکاناتی (به جز آب و برق) باید به روستاهای نزدیک بروند. بیش از یک ساعت که در این مسیر بروی، از دره تنگ بیرون آمده و به دشت کوچک و بازی می رسی که «پَرچه بِن هِمِن» نام دارد. از اینجا سه راه می توان در پیش گرفت: یکی شان که از میان دره ای با شیب تند و سنگهای بسیار بزرگ می گذرد، «خیابون» یا «گَتِ خیابون» یعنی خیابان بزرگ نام دارد. دو تای دیگر هم «پِرتاس راه» نام شان است؛ چون هر دو به پرتاس می رسند. مسیر ما از یکی از همین پرتاس راه ها می گذشت که شیب تند تپه ای را باید بالا می رفتیم. جمع کردن و هدایت گاوها در مسیر مستقیم انصافاً کار دشواری است. کافی است یکی از گاوها به دنبال علف، راه خود را کج کند؛ بقیه گاوها هم دنباش راه می افتند. گاهی اوقات هم هر گاو برای خودش یک طرف می رود و آن وقت باید گالش دوان دوان خود را به آنها رسانده و دوباره به راه بیاوردشان. برای تشویق گاوها به راه رفتن از اصوات «ها...ها» و «هَی...هَی» و برای متوقف کردن آنها از «هِرِس» (Heres) استفاده می کنند. هر گالش بین 20 تا 50 گاو و یک یا دو سگ دارد. همینطور که از تپه بالا می رفتیم، من و سید هم رابطه مان صمیمی تر شد. با هم تبری (گویش مازندران که البته بیشتر مازندرانی ها آنرا گیلک می نامند) صحبت می کردیم. اوایل متوجه نشد که مازندرانی نیستم. وقتی هم که فهمید، برخلاف بسیاری دیگر که تا می فهمند مازندرانی نیستم شروع می کنند به فارسی حرف زدن، به همان تبری حرف زدنش ادامه داد. در شیب تند تپه، هر کجا که علوفه کمتر و خاک بیشتر پیدا بود، می شد توت فرنگی های قرمز کوچکی را دید که اهالی به آن «سِمِردون» (Semerdun) می گویند (در غرب استان و منطقه نور این میوه را حمزلی کاک می نامند). همینطور که گاوها را هدایت می کردیم، به دنبال سِمِردون هم می گشتیم. هر میوه سمردون، برخلاف نوع بازاری اش، به اندازه یک دانه نخود کوچک است. تا نیمه تپه که بالا رفتیم، به چشمه ای رسیدیم و بساط صبحانه پهن شد. گاوها را هم رها کردند برای خودشان در میان علوفه فراوان، بچرند. آتشی برپا و کتری سیاه شان را با آب چشمه پر کرده و روی آتش گذاشتند. نان و پنیر و خیار و گوجه. چای خوردن هم در میان گالشها جالب است. به یک استکان و دو استکان قانع نمی شوند و دست کم 6-5 استکان می خورند و البته برای مهمان هم می ریزند. مقاومت هم بی فایده است و هنوز چای تان را نخورده اید که بعدی را پر می کنند. اگر هم دیر بجنبی، مدام یادآوری می کنند که زودتر بخور تا بعدی را بریزند. توی این چند روزه مقاومتم را بدجوری شکستند؛ تا جائیکه در این اواخر من هم پا به پای شان همان تعداد استکان چای را می خوردم تا قوری خالی شود. پس از صبحانه، گاوها را هم جمع کردیم و دوباره راه افتادیم بالا. نیم ساعت ادامه دادیم تا به سرین تپه رسیدیم. درختان تا حدودی تُنُک تر هستند و نور خورشید بیشتر به زمین می رسد. 5 یا 6 «کوچ خِنِه» در اینجا وجود دارد. کوچ خنه جایی در ییلاق است که ساکنانش برای همه ایام سال در آنجا به سر می برند. چون نمی توانند کابل برق تا اینجا کشیده و برای این تعداد خانه به صرفه هم نیست، دولت به تازگی برای شان صفحات خورشیدی نصب کرده تا برق شان به وسیله آنها تأمین شود. البته هنوز راه اندازی نشده اند و تنها وسایل شان نصب شده است. به جز این کوچ خِنِه، 4-3 تِلار (Telar) هم در اینجا می توان دید. تلار در مازندران، خانه هایی را می گویند که در کوه یا جنگل برای گاوها درست می کنند. در بالای تپه از سید و گاوهایش جدا شده و به طرف تلار آقای محمودی راه افتادیم. امشب را باید اینجا می ماندیم و فردا صبح زود راه می افتادیم تا به ییلاق اصلی برویم. وقتی رسیدیم متوجه شدیم که ناصر، یکی از بستگان آنها هم با گاوهایش آمده تا شب را آنجا بماند. برخی از گالشها از خودشان «مِنزِل» بین راه ندارند و بنابراین یا شب را در وسط جنگل آتش روشن می کنند و گاوها را همانجا نگه می دارند تا صبح؛ یا در مِنزِل و تلار آشنایان می مانند. حبیب وقتی فهمید که آقای محمودی برای آن شب مهمان دارد، کمی نگران شد. تلار آنها جای چهار نفر نداشت. تلارها در ابعاد مختلف (به طور متوسط، 8 متر درازا در 4 متر پهنا) با تنه درختان ساخته می شوند. تنه های درختان را روی یکدیگر سوار می کنند و البته در محل کنج دیوارها، این تنه ها همچون انگشتان دو دست یک انسان، یکی در میان در یکدیگر فرو می روند. سقف آنرا هم با تخته های چوبی که به آن «لِت» می گویند، می پوشانند. البته امروزه استفاده از ورق حلبی برای این کار ساده تر است. هر تلار معمولاً سه بخش اصلی دارد: پَرِه (Pare) که اتاقی است کوچک و معمولاً به ابعاد 2 در 2.5 متر که محل استراحت گالش است؛ کَریکِه (Karike) اتاقی است کوچکتر به ابعاد 1.5 در 2.5 که برای نگهداری از شیر و ماست و ظروف بزرگ استفاده می شود؛ بخش سوم هم تلار است که نام این سازه از آن گرفته شده است و حدوداً 5 در 4 است و برای نگهداری از گوساله های کوچک استفاده می شود. به جز این سه بخش که نام بردم، تلارها بخشهای دیگری هم دارند. بالای شیروانی تلارها که معمولاً به عنوان انبار برای علوفه و... استفاده می شود. همچنین جلوی تلارها که مسقف است و شبیه ایوان، «بارِک» (Barek)، «پیش لِر» (Pish ler) یا «سرپِنا بِن» (Sarpena ben) نامیده می شود و گاوها معمولاً شب در آنجا تجمع می کنند. لابلای تنه درختان در دیواره های تلار، باز است؛ مگر دیوارهای پَرِه که آنرا با «گِلِ گوئی» (Gele guyi) پر می کنند که ترکیبی است از خاکستر با پِهِن گاو. پِهِن گاو گرما را بیشتر نگاه می دارد. کف اتاق پَرِه هم با گِلِ گو اندود شده است. برای همین شاید برای غریبه ها کمی دشوار باشد به دیواری تکیه بدهند و روی زمینی بخوابند که از پِهِن گاو درست شده است. اما خود گالشها کمترین توجهی به این قضیه ندارند و رختخواب و ظروف شان را هم کف این اتاق می گذارند؛ حتی زمانی که خیس باشد. در کنار یکی از دیواره های داخلی این اتاق، «تَش کَلِه» (Tash kale) یا محل آتش درست کردن قرار دارد که روی آن چای و غذا درست می کنند یا آتش برای گرمای شب شان بر می فروزند. جالب آنکه گالشها هنوز وقتی آتش خاموش می شود، می گویند «تش بَمِردِه» که یعنی آتش مُرد. چون آتش کف اتاق درست می شود و دودکش ندارد، این اتاق از دود سیاه شده است و ماندن در آن هم همراه با استنشاق دود است؛ اما چون درز دیوارها زیاد است، خطر چندانی ندارد. البته در تلار یا همان اتاقی که گوساله های کوچک را هم نگهداری می کنند، آتش روشن می کنند تا گوساله ها سردشان نشود. گوساله ها هم معمولاً در اطراف آتش یا زغالها می خوابند.

همین که رسیدیم، دوباره چند استکان چای اجباری خوردیم. بعد با ناصر شروع به صحبت کرده و فهمیدم دانشجوی پرستاری است. او هم وقتی دید دفترچه و خودکار به دست دارم و یادداشتهایی می نویسم، شروع کرد به توضیح دادن درباره برخی مطالب. جالب آنکه دقیقاً انگشت روی مواردی می گذاشت که برایم جالب بود و بنابراین آن روز اطلاعات بسیار مفیدی از وی به دست آوردم. بلند شدیم رفتیم بیرون تا گشتی در اطراف بزنیم. چندین چشمه در اطراف تلار وجود داشت که آب شان بسیار سرد و گوارا بود. در چنین جاهایی معمولاً درون یک تنه درخت را خالی کرده و زیر چشمه می گذارند تا آب در آن جمع شود. به این ظرفهای بزرگی که با تنه درخت درست شده باشد، نوکا (Nuka) می گویند. ضمن آنکه اگر با کاسه از آن آب برداری، بقیه آب گِل نمی شود (اگرچه هیچکدام از دو چشمه ای که در اطراف تلار آقای محمودی بود، اینگونه نشده بودند. اما در ادامه راه مان چندین چشمه به این شیوه دیدیم). یک خاکریز با ارتفاع تقریباً سه متر درست پشت تلار بود که همین زمستان گذشته، از وسط دو نیمش کرده بودند؛ به امید آنکه گنجی در آنجا بیابند. دیدن چنین صحنه هایی در گوشه گوشه مازندران اگرچه برایم آزاردهنده است، اما طبیعی شده. باورهای بومیان مازندران به اینکه فلان کس حفاری کرد و اکنون میلیاردر است، بسیاری از آنها را ترغیب به نابودی بناهای تاریخی و منابع طبیعی می کند. ناصر معتقد بود که زردشتی ها ابتدا نیم متر زیر سر مرده های شان را می کندند و هرچه طلا و جواهر داشت همراهش دفن می کردند؛ بعداً روی آنها خاک ریخته و جسد را روی آن دفن می کنند. برایش توضیح دادم که اصلاً زردشتی ها مرده های شان را دفن نمی کردند. اما به هرحال چنین باورهایی کافی است تا هر کجا که به نام «گَبری» معروف است یا شک دارند که زردشتی ها و قدیمی ها آنجا زندگی می کردند را سوراخ سوراخ کنند. همه استانهای ایران را گشته ام؛ اما بی تردید در هیچ استانی نمی توان به اندازه مازندران در بین عامه مردم، این همه اطلاعات درباره دستگاههای گنج یاب و انواع مارکها و قیمتهای آن به دست آورد. به هرحال به تلار برگشتیم و برنجی که ناصر همراه خودش از روستا آورده بود را گرم کرده و خوردیم. مازندرانیها به طور سنتی برنج کَتِه (Kate) درست می کنند که نرم و چسبیده به هم است. این برنج را درون تشتی از جنس روی ریختند و همه از درون همان خوردیم.

ساعت 3 که شد، آقای محمودی شروع کرد به صدا زدن نام گوساله ها. پیش از آنکه به توضیح کارهای وی بپردازم، لازم است توضیح کوتاهی درباره نامگذاری گاوها در فرهنگ مازندران بدهم. به دلیل اهمیت این جانور در مازندران، هر گاو دارای یک نام است و این نام با توجه به سن، رنگ، جنسیت و وضعیت زایمان تفاوت دارد. از نظر سِنی، گوساله ای که تازه به دنیا آمده باشد را گوک (Guk: گاو به مازندرانی می شود گو و حرف ک برای تصغیر است) می نامند؛ وقتی 3 ماهه شد آنرا پاییزه کا، وقتی 8-7 ماهه شد دیمِس (Dimes) و وقتی یکساله شد ماشِن (Mashen) می نامند. از نظر رنگ هم بسیار متنوع است که در اینجا تنها به رنگ سیاهش اشاره می کنم: اگر سیاه کامل باشد رَش (Rash)، اگر سیاه با سر و دمی سفید باشد کَچِل (Kachel)، اگر سیاه باشد و روی کمرش یک لکه سفید باشد «سیا کمر»، اگر سیاه باشد و یک خط سفید از گردن تا انتهای کمرش رفته باشد سیاسِل (Siasel) می گویند. از نظر جنسیت اگر گاو ماده بوده و تاکنون زایمان نکرده باشد به آن فِرام (Feram)، اگر یکبار زائیده باشد به آن تَلِم (Talem) و اگر چند بار زائیده باشد به آن مارگو (Margu: یعنی گاو مادر) می گویند. اگر نر باشد و تازه بالغ، به آن تِشک یا تشکِلِه (Teshkele) و اگر کاملاً بالغ باشد به آن جونِکا (Juneka) می گویند. ورزا (Varza) هم گاو نر بالغی است که در کارهای کشاورزی (همچون شخم زدن و خرمن کردن) به کار گرفته می شود. البته به این لیست می توان نامهای بسیار دیگری نیز افزود که از حوصله این سفرنامه بیرون است. اما این لیست طولانی باعث نمی شود که گالشهای مازندرانی برای هر گوساله، به محض به دنیا آمدن، نامی تعیین نکنند. همین بود که آقای محمودی نام گوساله ها را یک به یک بر زبان می آورد و صدای شان می کرد: دختر، دُرسا، پروانه، پارسا، ملوس، نگار و... . خودش می گوید برخی از این نامها را در فیلمها و سریالهای تلویزیونی دیده و خوشش آمده. نوبت دوشیدن شیر که می رسد، شروع می کند به صدا زدن گوساله ها. البته خودشان شرطی شده اند و صبح از ساعت 3 بامداد و بعدازظهر هم از ساعت 3 شروع می کنند به «ما...ما» کردن. هر گوساله ای که نامش را صدا می کند، می دود پشت در تلار می ایستد تا در که باز شد، برود پیش مادرش و شروع کند به شیر خوردن. همزمان، آقای محمودی هم کنار گوساله می نشیند و دوشیدن شیر را آغاز می کند. تقسیم بندی به این شیوه است که از چهار پستان گاو (که به تبری، کالِه می گویند)، یکی برای گوساله و سه تای دیگر برای دامدار است. واقعاً آدمیزاده موجود عجیبی است. فرزند دیگر جانوران را از آنها جدا کرده و برای شان تعیین می کند که چه زمانی پیش هم باشند و چقدر شیری که سهم شان است را بخورند. آن هم در بی عدالتی تمام. البته آقای محمودی می گفت که اگر بیش از این شیر بخورند، ممکن است بمیرند. البته آقای محمودی خیلی گاوها و گوساله هایش را دوست داشت و گاهی با آنها حرف می زد و گاهی حتی گوساله ها را می بوسید. اگر صبح باشد، پس از شیر خوردن گوساله و دوشیده شدن توسط گالش، گوساله ها را دوباره به درون تلار می برند؛ اما عصرها آنها را یکی دو ساعت کنار مادرشان رها می کنند تا کم کم شروع کنند به علف چریدن. چون نگهداشتن گاو نر سودی ندارد، معمولاً یک یا دو گاو نر را نگه می دارند و بقیه را همین که به اندازه کافی درشت شدند، می فروشند. البته گاوهای ماده هم از نظر لبنی چندان سودده نیستند و عمده دلیل نگهداری شان، زائیدن گوساله است. برای نمونه، آقای محمودی مجوعاً 27 گاو و گوساله دارد که نگهداری شان پر از دردسر است و گاهی به خاطرشان بیش از یک ماه نمی تواند خانواده اش را ببیند و ناچار است در کوه و جنگل بماند. از این تعداد، فعلاً 8 گاو شیرده هستند که متوسط شیری که هر بار هنگام دوشیدن می دهند، بین 10 تا 15 کیلو است. چون در روز دو بار دوشیده می شوند، در بهترین حالت 30 کیلو شیر می دهند. این شیرها را به صورت خام به راننده نیسان هایی که همه روزه صبح زود می آیند به روستا یا ییلاق، می فروشند. البته برخی مواقع هم که به جاده دسترسی ندارند (همچون زمانی که در تلار سرین تپه هستند) خودشان باید شیرها را تبدیل به لبنیات کنند. هر کیلو شیر را از آنها بین 700 تا 750 تومان می فروشند و اگر یک روز 30 کیلو دوشیده باشد، می شود بیست و دو هزار و پانصد تومان. برای این همه دردسری که می کشند و زحمتی که دارد، واقعاً هیچ است. اما اگر خودشان لبنیات درست کنند، از این هم کمتر می شود. برای نمونه از هر 7 کیلو شیر، یک کیلو پنیر به دست می آید که آنرا می فروشند 6 هزار تومان. اما برای درست کردن پنیر باید پودر آنرا به قیمتی بالا بخرند. اگر پنیر درست کنند، می توانند بقیه شیر را که حالا به صورت آبی سفیدرنگ درآمده، بجوشانند تا از آن لور (Lur) به دست آید که شبیه پنیر است، اما مزه آنرا ندارد. بنابراین گاهی آنرا با شکر می خورند. پنیر را به دو شکل خیکی (Khiki: که به صورت ریز ریز همراه با نمک درون مشک یا خیک می ریزند و ماندگاری بالایی دارد) و دَلِما (Dalema: شبیه پنیرهای بازاری) درست می کنند. اگر هم از آن قره قوروت بگیرند، آنرا سِرچ (Serch) می نامند. اما اگر پس از درست کردن پنیر، نیازی به آب آن نداشته و قصد درست کردن لور نداشته باشند، آن آب را درون ظرف می ریزند تا سگ گله آنرا بخورد. گاهی ظرف آب سگ، همان نوکا (تنه درخت) است. اگر بخواهند کره درست کنند، دوغ را درون تِلِم (Telem) می ریزند. تِلِم تنه درختی است با قطر 50 سانتی متر و ارتفاع حدود یک متر و نیم که درونش را خالی کرده و دور آنرا بست فلزی زده اند تا نشکند. دوغ را که درونش می ریزند، با یک چوب بلند آنقدر دوغ را به هم می زنند تا کره اش گرفته شود. برای خروج آبی که درون تلم باقی مانده، یک سوراخ ریز در پایین آن ایجاد کرده اند که با یک گوی چوبی، پر شده است. به این گوی چوبی «چوپاس» (Chupas) می گویند که وقتی آنرا بیرون بیاورند، راه خروج آب باز می شود.

در آن بالا، هوا گاهی آنچنان مه آلود می شد که چند متر جلوتر را هم به زور می شد دید. مه آنچنان شدید می شد که گویی قطرات ریز باران به صورت برخورد می کند. در این مواقع فقط از روی صدای زنگوله می توان از دوری و نزدیکی گاوها مطلع شد. اگرچه تنها برخی از گاوها زنگوله دارند، اما چون معمولاً در کنار یا نزدیکی هم می مانند، همان تعداد هم کافی است. زنگوله ها هم انواع مختلفی دارد. زنگوله های بزرگ را تال (Tal) و کوچکترها را زنگِلِه (Zangele) می نامند. زنگوله های خیلی کوچکی که گرد است و صدای آن فقط از یک شیار باریک بیرون می آید هم، قِر (Gher) نامیده می شود. در هوای مه آلود باید بیشتر مراقب بود. جانوران وحشی همچون خرس، پلنگ و به ویژه گرگ در این منطقه بسیارند. برای همین گاهی گالشها همینطوری اصواتی همچون هَیوو (Hayu) را با صدای بلند فریاد می زنند تا جانوران وحشی و درنده را بترسانند.