تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از: http://www.tarikhadabiat204.blogfa.com/post/9

شعر پارسی در عهد صفویان از حیث الفاظ و كلمات چندان قابل توجه نیست و اگر از چند شاعر معروف قوی بگذریم از سایر شعرا سخنی كه لایق توجه باشد نمی‏یابیم.

علت این امر آن است كه در این دوره مانند دوره تیموری تربیت معمول شاعران كه در دوره ‏های سامانی و غزنوی و سلجوقی و غیره وجود داشت از میان رفته بود و بیشتر گویندگان اطلاعات وسیع و كامل از زبان فارسی و عربی نداشتند.

علاوه بر این چون دربارها نسبت به شاعران اظهار حمایت نمی‏كردند شعر از دربار بیرون رفت و در دست عامه مردم افتاد یعنی وضعی كه در دوره تیموری قوت گرفته بود در این عصر عمومیت و شدت بیشتر یافت. این امر اگر چه وسیله ایجاد تنوع و تجددی در شعر بود لیكن از حیث اصول و قواعد زبان مایه شكست آن هم گردید، از این روی در عین آن كه در اشعار دوره صفویان مضامین و مطالب تازه یافته می‏شود. در همان حال كلمات سست نیز بسیار است.

موضوع دیگری كه به سستی عبارات و كلمات در اشعار فارسی یاوری كرد رواج به شعر فارسی در سرزمینهای غیر ایرانی است كه در عین ایجاد مضامین و معانی تازه چون محیط غیر مساعدی برای زبان فارسی بوده در دور داشتن آن از صحت و استحكام عادی خود مؤثر شد.

صاحب عالم آرای عباسی در ذكر احوال شاعران دوره شاه طهماسب صفوی آورده است كه:

?در اوایل حال حضرت خاقانی جنت مكانی ]را[ توجه تمام به حال این طبقه بود.... و در اواخر ایام حیات كه در امر معروف و نهی منكر مبالغه عظیم می‏فرمودند چون این طبقه علهی را وسیع المشرب شمرده از صلحاء و زمره اتقیا نمی‏دانستند زیاده توجهی به حال ایشان نمی‏فرمودند و راه گذراندن قطعه و قصیده نمی‏دادند. مولانا محتشم كاشی قصیده غرا در مدح آن حضرت و قصیده دیگر در مدح مخدره زمان شهزاده پریخان خانم به نظم آورده از كاشان فرستاده بود، به وسیله شهزاده مذكور معروض گشت، شاه جنت مكان فرمودند كه من راضی نیستم كه شعراء زبان به مدح و ثنای من آلایند، قصائد در شأن شاه ولایت پناه و ائمه معصومین علیهم السلام بگویند، صله اول از ارواح مقدسه حضرات و بعد از آن از ما توقع نمایند زیرا كه به فكر دقیق و معانی بلند و اشعارهای دور از كار در رشته بلاغت درآورده به ملوك نسبت می‏دهند كه به مضمون ?از احسن اوست اكذب او? اكثر در موضع خود نیست اما اگر به حضرات مقدسات نسبت نمایند شأن معالی نشان ایشان بالاتر از آنست و محتمل الوقوع است. غرض كه جناب مولانا صله شعر از جانب اشرف نیافت!?

با دقت در این سخنان نمونه ای از افكار سلاطین صفوی نسبت به شعرا و مدایح یا غزلهای آنان آشكار می‏شود، این فكر تقریباً در غالب شاهان آن خاندان موجود بوده و تنها به شاه طهماسب انحصار نداشته است. این است كه مرثیه ‏سرایی و مدح ائمه و معصومین در عهد صفوی راه كمال گرفت و علی الخصوص از میان شاعران آن دوره محتشم كاشانی شاعر معاصر شاه طهماسب در این فن گوی سبقت از دیگران ربوده است و او را به سبب اظهار قدرتی كه در این فن كرده می‏توان پیشرو همه شاعران مرثیه گوی قرون اخیر دانست. روشی كه محتشم در رثاء ائمه به شعر فارسی ایجاد كرد مدتها بعد از او ادامه یافت و شاعران بزرگی تا عهد قریب بما در این زمینه آثاری پدید آورده ‏اند.

از نتایج رفتار شاه طهماسب و جانشینان او با شاعران، آن شد كه گویندگان خوش ذوق غزلسرا و مثنوی ساز و داستان پرداز كه در ایران بودند یا از دربارها دوری جستند و یا برای اعاشه به دربارهای مشوق عثمانی و تیموری هند روی آوردند و علی الخصوص مراكز بسیار معتبری در دستگاه های امرا و سلاطین هند برای شعر فارسی ایجاد كردند مثلاً تنها در عهد اكبر شاه گوركانی پنجاه و یك شاعر از ایران به هندوستان رفتن و در دربار پذیرفته شدند و این توجه به حدی بود كه حتی بعضی از شاعران از آن به عنوان مضمونی برای بیان كثرت استفاده كرده‏ اند مانند صائب در این بیت:

همچو عزم سفر هند كه در هر دل است            رقص سودای تو در هیچ سری نیست كه نیست

و ابوطالب كلیم كاشانی غزلسرای استاد این عهد دربازگشت از هندوستان از اظهار ندامت و تأثر خودداری نكرد و گفت:

اسیر هندم وزین رفتن بیجا پشیمانم كجا                    خواهد رساندن پرفشانی مرغ بسمل را
بایران می‏رود نالان كلیم از شوق همراهان به پای     دیگران هم چون جرس طی كرده منزل را
ز شوق هند زانسان چشم حسرت در قفا دارم             كه روحم گر به راه آرم نمی‏بینم مقابل را

و علیقلی سلیم یكی دیگر از شعرای این عهد گوید:

نیست در ایران زمین سامان تحصیل كمال                   تا نیامد سوی هندستان حنارنگین نشد

نكته دیگری كه در شعر دوره صفوی باید به خاطر داشت رواج و تداول سبك هندی است كه مقدمات آن از اواخر دوره تیموری شروع شد و كمال آن درین عهد حاصل گشت و بزرگترین گویندگان این سبك در عهد صفوی ظهور كردند. نفوذ سبك مذكور تا پایان دوره صفوی در ایران امتداد داشت و بعد از آن در اواخر عهد زندیه و اوایل دوره قاجاریه راه ضعف پیمود و جای خود را به سبكهای كهن فارسی داد لیكن در سایر مراكز زبان فارسی یعنی در افغانستان و هندوستان هنوز هم باقیست.

سبك هندی مبتنی بوده است بر بیان افكار دقیق و ایراد مضامین بدیع و باریك و دشوار دور از ذهن در زبان ساده معمول و عمومی. مقدمات ایجاد این سبك از فترت بین دوره ایلخانان مغول و ظهور تیمور به تدریج پیدا شد و در دوره تیموری و علی الخصوص در حوزه ادبی هرات مراحل ترقی را پیمود و در عهد صفوی به اوج كمال رسید. علت عمده پیدا شدن این سبك وضع اجتماعی آن ایامی است كه باعث شد مردم بیشتر به اوهام و افكار دقیق متوجه گردند و از عوالم مادی منحرف شوند و از طرف دیگر زبان فارسی در آن روزگار، به نحوی كه دیده ‏ایم، تدریجاً از روش قدیم دور شد و سبك و روش تازه ای كه مبتنی بوده است بر اصطلاحات عمومی به میان آمد. این دو امر باعث شد كه شعر فارسی از طرفی دارای افكار و خیالات باریك شود و از طرفی دیگر از حیث زبان و سبك ظاهری سخن ساده و گاهی بی‏مایه باشد. در سبك هندی توجه شعرا بیشتر به آوردن مضامین بكر و تازه در هر بیت معطوف و معمولاً مضامین با دقت خیال و رقت احساسات و تصورات دور و دراز همراه بوده است و در حقیقت باید گفت كه علاقه شاعر به فكر و خیالات و تصورات بیشتر بوده است تا به زبان و صحت استعمالات و متانت و جزالت كلام و همین امر باعث شد كه غالباً در ادبیات سبك هندی معانی مهم و زیبا و دقیق نهفته باشد.

علت تسمیه این سبك به ?هندی? آنست كه بیشتر گویندگان طرفدار این سبك كه معاصر با پادشاهان صفوی و گرفتار عدم توجه آنان به شاعران بوده ‏اند به دربار گوركانیان هند می‏رفته و در آنجا می‏زیسته ‏اند و به همین سبب سبك مذكور در هندوستان و افغانستان رواج بسیار یافت و هنوز هم در آن حدود رائج است. در سبك هندی غزل بیش از هر نوع شعر دیگر معمول بود زیرا بیان مضامین دقیق و باریك در غزل آسانتر است.

اینك چند بیت از شاعرانی كه بدین سبك سخن گفته‏ اند برای نمونه نقل می‏شود:

از میرالهی همدانی معاصر جهانگیر گوركانی:
روی درهم می‏كشد از روی ما آیینه هم                    چین پیشانیت گویا آیه ‏یی در شأن ما
ز بس طراوت رویش نمی‏توان دانست                       كه شبنم است به گل یا گره به پیشانی

از سالك یزدی معاصر شاه جهان گوركانی:
جواب نامه من غیر ناامیدی نیست                         ز دست سودن بال كبوترم پیداست
صحبت ما عاقبت با دوست در خواهد گرفت             ما سراپا خار خشكیم او سراپا آتش است

از شوكت بخاری:
از بهر قطع كردن نخل حیات تو چون اره                   دو سر نفس اندر كشاكش است
از غبارم گرد باد سرمه خیزد بعد مرگ                 بس كه دارد گردش چشم تو سرگردان مرا
دیوانه كرد بس كه هوایت بها را                             باشد كف از شكوفه به لب شاخسار را

از صائب تبریزی:
عالمی را كشت و دست و تیغ او رنگین نشد           تیزی شمشیر پاك از خون كند شمشیر را
زشت صاف از دل بگذرد گرم آن چنان تیرش         كه از بوی كباب افتد به فكر زخم نخجیرش
بر روی غافلان جهان خنده سپهر                         از رود نیل كوچه به فرعون دادن است
بحر رحمت را تصور كرده بودم بی‏كنار                  از غبار خط بدور عارضت حیران شدم

از طالی آملی:
ز غارت چمنت بر بهار منتهاست                      كه گل به دست تو از شاخ تازه تر ماند
خواستم تا سینه بخراشم به ناخن جسم زار             در میان پنجه ‏ام مانند مو در شانه شد

از كلیم كاشانی:
بود آرایش معشوق حال درهم عاشق سیه روزی مجنون سرمه باشد چشم لیلی را
غرق وصال آگه ز آسیب چشم بد نیست تا دام بر نیامد ماهی خبر نداد
نجات غرقه بحر تعلق آسان نیست مگر به تخته تابوت بر كنار افتد

از محمد طاهر غنی كشمیری:
برنداریم ز اشعار كسی مضمون را طبع نازك سخن كی نتواند برداشت
قلم تحریر كرد از سینه چاكم مگر حرفی كه مكتوبم ز صد جاپاره چون بال كبوتر شد
میان ما نزاكت همچو مو آن دلستان دارد پر مور است شمشیری كه بر موی میان دارد
دل به مردن نه غنی چون قامتت گردید خم بهر این خاتم نگینی نیست جز سنگ مزار

سخنوران عهد صفوی بر روی هم زبانی ساده و دور از آرایش و پیرایش و سخنی نزدیك به لهجه عمومی و كلامی روان و احیاناً سست با تركیباتی كه گاه از سادگی عامیانه و غلط است، داشته‏ اند. در بیان افكار و خیالات خود بی‏ نهایت به دقت و باریك اندیشی متوجه بودند، نظر اصلی آنان در شاعری بیان مضامین دقیق و تازه و ابتكار در ایجاد آنها بود و هر چه بر مقدار این مضامین و باریكی و دقت آنها در آثار شاعری افزوده می‏شد اهمیت و مقام او نیز در آن دوره بیشتر بود و علی الخصوص در هندوستان و دربار عثمانی بدین باریك اندیشی و خیال پردازی با دیده اعجاب و تحسین بیشتری می‏ نگریستند و معمولاً دیوان این گونه شاعران و از آن جمله صائب تبریزی به رسم تحفه و هدیه به دربارهای عثمانی و گوركانی فرستاده می‏شد.

به سبب همین دقت معانی و رقت مضامین باید گفت كه خلاف آن چه برخی از معاصران تصور می‏كنند شعر عهد صفوی از همه حیث در درجات انحطاط سیر نمی‏كرد بلكه از باب اشتمال بر افكار و مضامین تازه و قالبهای جدید برای مطالب و معانی نو در میان ادوار مختلف ادبی اختصاص و امتیازی دارد.

غیر از مراثی و مدایح ائمه و معصومین، موضوع رایج دیگر در شعر عهد صفوی افكار غنائی و غزلی است كه گاه با رنگ تصوف و افكار زاهدانه و درویشانه و گاه با وعظ و اندرز همراه است.

افسانه ‏سرایی و داستان سازی علی الخصوص به شیوه نظامی هم از كارهای متداول شاعران این دوره بود.

ساختن حماسه ‏های تاریخی و دینی در سراسر عهد صفوی معمول بوده و بسیاری از حماسه ‏های فارسی از دو نوع تاریخی و دینی منسوب به این دوره است.

قصائدی كه در مدح سلاطین ساخته شده باشد نسبت به غزل كمتر و پست ‏تر و غالباً در مدح امپراطوری تیموری هند بوده است.

بسیاری از شاعران آغاز دوره صفوی تربیت یافتگان اواخر عهد تیموری و علی الخصوص حوزه ادبی عهد سلطان حسین بایقرا بوده‏ اند. از جمله آنان یكی عبدالله هاتفی خرجردی (متوفی به سال 927) خواهر زاده جامی بود. از مهمترین آثار او ?شاهنامه حضرت شاه اسمعیل? است كه حماسه‏ ای تاریخی است. دیگر داستانهای منظومی به تقلید از نظامی شامل خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت منظر و تمرنامه (= تیمورنامه). تمرنامه در شرح فتوحات و جنگهای تیمور برای جواب گویی بر اسكندرنامه نظامی ساخته شد و از نوع حماسه‏ های تاریخی است.

دیگر از شاعران آغاز عهد صفوی كه او هم از تربیت یافتگان آخر دوره تیموری بوده و اوایل دوره صفوی را درك كرده است میرزا قاسم گنابادی از سادات گناباد است كه او نیز از مقلدان نظامی بود. آثار مهمش عبارت است از لیلی و مجنون، كارنامه یا چوگان نامه، خسرو و شیرین، شاهرخ نامه، شهنامه ماضی (در شرح سلطنت شاه اسمعیل صفوی) و شهنامه نواب عالی (در شرح سلطنت شاه طهماسب صفوی).

دیگر از شاعران مشهور آخر دوره تیموری و آغاز عهد صفوی بابا فغانی (متوفی به سال 925 هجری) است كه به غزلهای لطیف خود مشهور است.

همزمان همین شاعر امیدی طهرانی (متوفی به سال 925) قصیده و غزل را خوب می‏ساخت.

دیگر از این دسته شاعران اهلی ترشیزی (متوفی به سال 934) است و دیگر اهلی شیرازی (متوفی به سال 942) صاحب قصائد خوب و مثنوی مصنوع ?سحر حلال?.

دیگر هلالی جغتایی (متوفی به سال 935) كه از غزل سرایان خوش ذوق و حساس اوایل قرن دهم هجری محسوب می‏‏‏‏گردد و او علاوه بر غزلهای پرشور مثنویاتی به نام ?لیلی و مجنون? و ?شاه و درویش? و ?صفات العاشقین? سروده است.

دیگر از شاعران بزرگ اوایل دوره صفوی وحشی بافقی كرمانی (متوفی به سال 991) از مشاهیر گویندگان قرون اخیر است. وی از معاصران شاه طهماسب صفوی بوده و قصایدی در مدح او ساخته است. غزلهای این شاعر شیرین سخن نیز در لطافت و حسن سیاقت مشهور است. تركیب بندهای كوتاه عاشقانه او علاوه بر تازگی در ادبیات فارسی از لحاظ لطف سخن و شور و التهاب قابل توجه است. مثنوی ناتمامی هم ازو به نام فرهاد و شیرین مانده است كه علی الخصوص ابیات آغاز آن در میان اشعار متأخران زبانزد است.

این مثنوی را در دوره قاجاریه وصال شیرازی به پایان برد.

شاعر هم عصر وحشی، محتشم كاشانی (متوفی به سال 996) است كه پیش از این اهمیت او را در مرثیه سرایی بیان كردیم. وی علاوه بر مراثی دلنشین و معروف خود از قصاید و غزلهای مشهوری هم دارد.

از بزرگترین غزلسرایان این دوره جمال الدین محمد بن بدرالدین شیرازی متخلص به عرفی (964 ـ 999) است كه شهرت او در دوره صفوی هند و ایران و كشور عثمانی را فرا گرفته بود. عرفی علاوه بر غزلهای شیوای خود به سبك هندی قصاید و مثنویهایی هم دارد. مثنویهای او به تقلید از نظامی ساخته شده و رساله هایی نیز به اسم رساله نفسیه نگاشت.

دیگر از مشاهیر شاعران فارسی زبان دوره صفوی كه اگر چه ایرانی نیست ولی در شاعری با استادان ایرانی معاصر خود هم طراز بوده ملك الشعراء فیضی دكنی (954 ـ 1004) برادر ابوالفضل وزیر اكبر شاه است. فیضی نیز مانند عرفی در عهد خود اشتهار بسیار داشت. در قصیده و غزل و مثنوی استاد و صاحب آثار بسیاری بوده است. از مثنویهای مشهور او كه به تقلید از نظامی گنجوی ساخته است منظومه‏ های: مركز ادوار، سلیمان و بقلیس، نل و دمن، هفت كشور و اكبر نامه را باید نام برد.

دیگر سحابی استرآبادی (متوفی به سال 1010) است و دیگر نظیری نیشابوری (متوفی به سال 1021) كه قصیده و غزل و ترجیعات زیبا دارد، دیگر ظهوری ترشیزی (متوفی به سال 1024) و زلالی خوانساری (متوفی به سال 1024).

دیگر طالب آملی (متوفی به سال 1036) ملك الشعراء جهانگیر تیموری، صاحب قصاید و غزلهای مشهور.

دیگر شیخ بهاء الدین محمد عاملی (متوفی به سال 1030) دانشمند معروف كه از او مثنویهای سوانح الحجاز مشهور به نان و حلوا، و شیر و شكر كه هر دو شامل مسایل عرفانی و وعظ و اندرز است، دردست می‏باشد.

دیگر از شاعران عهد صفوی حكیم شرف الدین حسن (متوفی به سال 1038) طبیب و ندیم شاه عباس اول صاحب غزلها و مثنوی ?نمكدان حقیقت? است.

دیگر میرزا ابولقاسم خان فندرسكی از حكمای مشهور عهد صفوی (متوفی درحدود سال 1050) كه اشعار حكیمانه ای از وی باقیمانده است.

از شاعران بزرگ دورهء صفوی كه تالی عرفی شیرازی و از گویندگان بلند مقام سبك هندیست ابوطالب كلیم كاشانی ملك الشعراء شاه جهان است كه بسال 1061 در كشمیر وفات یافت. دیوان غزلهای او مشهور است و گذشته از آن منظومه‏ ای دارد به‏ نام ظفرنامهء شاه جهانی.

كسی كه كمال سبك هندی به او تمام شد محمد علی صائب تبریزی (1088-1010) است كه شهرتش هند و ایران و دربار عثمانی را هم در عصر و زمان او گرفته بود.

صائب شاعری كثیرالشعر است و ابیات او یك صد و بیست هزار بر میآید. غزلهای او در پختگی و اشتمال بر معانی و مضامین دقیق و امثال سائر مشهور است و چون در آثار گذشتگان هم مطالعه می‏نموده سخن او بیش از دیگر شعراء هم عهدش محكم و استوار می‏نماید.

دیگر شیخ علی حزین (متوفی به سال 1180) صاحب دو كتاب مشهور تذكره حزین و تذكره معاصرین است. دیوان كلیات او شهرت دارد.

از حماسه سرایان اوایل قرن یازدهم، قدری نام شاعری است كه از او دو منظومه حماسه تاریخی جرون نامه (تاریخ ختم 1031 هجری) و جنگ نامه كشم (تاریخ ختم 1032 هجری ) باقی مانده است.  

دیگر بهشتی مشكوكی كه شاهنامه بهشتی را در جنگهای سلطان مراد سوم عثمانی پسر سلطان سلیم با محمد خدا بنده پادشاه صفوی بسال 985 به پایان برد.

دیگر جمالی ابن حسن شوشتری كه فتوح العجم را در فتح تبریز به دست عثمان پاشا در سال 994 به نظم آورد.

دیگر ملا كامی شیرازی كه وقایع الزمان یا فتحنامه نور جهان بیگم را در تاریخ آخرین سالهای نورالدین محمد جهانگیر پادشاه گوركانی هند و جنگهای این پادشاه با معاندان و سركشان در سال 1035 تمام كرد.

دیگر بهشتی كه آشوب نامه هندوستان را در باب جنگها و كشاكشهای پسران شاه جهان یعنی وقایع سال 1067-1069 ساخت.

دیگر میرزا محمد رفیع خان باذل مشهدی معاصر شاه جهان متوفی بسال 1123یا 1124 هجری صاحب منظومه حمله حیدری (حماسه دینی) و میرزا ابوطالب فندرسكی كه بعد ازو منظومه باذل را بپایان رسانید.