تبیان، دستیار زندگی

معماری سبک آذری سومین سبک معماری سنتی ایران پس از اسلام می‌باشد که خود به دو دوره تقسیم می‌شود. دوره حکومت ایلخانان و دوره حکومت تیموریان.

سبک آذری سومین مکتب معماری سنتی ایران پس از اسلام می باشد. شروع این سبک مصادف است با استقرار هلاکوخان در مراغه و با روی کار آمدن صفویان نیز پایان می گیرد.

این سبک از لحاظ تاریخی و معماری به دو دوره تقسیم می شود. دوره اول حکومت ایلخانان به پایتختی مراغه است که از اواسط قرن هفتم هجری قمری شروع شده و تا دهه آخر قرن هشتم و یورش تیمور به ایران ادامه می یابد.

دوره دوم شامل حکومت تیموریان و به پایتختی سمرقند است. تیمور به هنرمندان علاقه زیادی داشت و در یورش های خود به ایران هنرمندان و صنعتگران را جمع کرده و روانی سمرقند می ساخت اما عصر شکوفایی معماری در دوره تیموری به زمان پسرش شاهرخ برمی گردد که معماران به نامی چون قوام الدین شیرازی و زین العابدین شیرازی به ساخت ساختمان های بزرگی در خراسان بزرگ گماشته شدند.

از ویژگی‌های این سبک در دوره ایلخانی می‌توان به بهره گیری از هندسه در طراحی معماری، توجه به تناسبات عمودی بنا، گوناگونی طرح‌ها و ساختن بنا با ابعاد بزرگ نام برد مانند گنبد سلطانیه و مسجد علیشاه تبریز. در این دوره تهرنگ غالب مساجد و مدارس چهار ایوانی با میانسرا می‌باشد.

تزئینات رایج در دوره ایلخانی استفاده از گچبری، کاشی زرین فام وکاشی نقش برجسته نام برد.

بناهای به جا مانده از دوره ایلخانی عبارتند از:

مسجد جامع ورامین

مسجد جامع ورامین از نمونه های کامل مسجد چهار ایوانی است که ساخت آن در زمان سلطان محمد اولجایتو ( خدابنده ) آغاز ، و در دوره فرزندش ابوسعید بهادرخان تکمیل شد. تاریخ 722 و 726 هجری قمری در شبستان و گنبد اصلی دیده می شود. این بنا در سال 815 هجری قمری در عهد شاهرخ تیموری مرمت شد.

در ابتدای محور طولی بنا ، سر در ورودی و پشت آن ، صحن باز واقع است. طاق نماهای اطراف صحن به چهار ایوان ختم می شود که دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور غربی قرار دارند. پشت ایوان اصلی گنبدخانه واقع است. نقشۀ مسجد به صورت مستطیلی به ابعاد 43 در 66 متر با طرح چهار ایوانی است که دارای سر در رفیع و زیبا، صحن، ایوان، رواق، گنبدخانه و شبستان است .

 سر در ورودی بنا در ضلع شمالی واقع است وهمانند ایوانی به ارتفاع 12 مترو دهانۀ 5.8 متر به عمق 3.6 متر با طاقنماها ، تزیینات کاشی و مقرنس نما سازی شده است . صحن مسجد به ابعاد 24 در 24 متر است . در ضلع جنوبی صحن ، ایوان بزرگ و در طرفین آن ، دو رواق طاقدار قرار دارد و در اضلاع شرقی و شمالی ، در وسط ایوانی کوچکتر و در طرفین آنها ، چهار رواق طاقدار واقع است.

مسجد جامع نطنز

این مسجد در میان مجموعه ی آرامگاهی شیخ عبدالصمد اصفهانی واقع است و یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند معماری اسلامی ایران به شمار می آید.

مسجد کنونی، از شبستان هشت ضلعی گنبد دارای که مشرف به صحن است و چهار ایوان اصلی و نمازخانه ها و دهلیزهایی که اضلاع صحن را به یکدیگر می پیوندند، تشکیل گردیده و مصالح به کار رفته در آن، آجر و آهک و پوشش گچ است.

صحن مسجد فضای مربع شکلی است که دارای طاق رومی پیش و پس است. بر دیوار جنوبی این ایوان، محراب و در طرفین آن، ورودی هایی به شبستان بزرگ قرار دارد. برلچکی های بالای ورودی ها و محراب، گچ بری هایی مرکب از نقوش و خطوط کارشده است.

مسجد جامع یزد.

یکی از مهمترین اماکن تاریخی مسجد جامع کبیر است که در قرن ششم هجری قمری به دستور علاءالدوله گرشاسب آل بویه ساخته شده ولی مسجد فعلی مربوط به آل مظفر و تیموریان قرن هشتم و نهم هجری است و همچنین بنای اصلی آن از آثار « سید رکن الدین محمد قاضی » است .

 میتوان گفت دارای بلندترین مناره های جهان است . دو مناره مسجد که ارتفاع تقریبی آن از کف تا نوک بیش از 52 متر می رسد ، دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال 1313 ه ش فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد . بلندای این مناره ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فردی حتی در اوج مناره ها انجام شده ، تعجب همگان را بر می انگیزد زیرا این مناره ها هر چه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است .

همانگونه که گفته شد دوره دوم معماری سبک آذری در عهد تیموریان و به پایتختی سمرقند می‌باشد. معماری این دوره تفاوت اندکی با معماری ایلخانی دارد و می‌شود گفت که در راستای معماری ایلخانی می‌باشد، از ویژگی‌های عهد تیموری می‌توان به ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبدخانه، ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا واستفاده از تزئینات کاشی معرق نام برد

از بناهای عصر تیموری می‌توان از مسجد گوهرشاد، مسجد کبود تبریز و مسجد جامع سمرقند نام برد.

مسجد گوهرشاد:

مسجد گوهرشاد، یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری است که در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است.

این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.

این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با به‌کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد.

کاشی‌کاری مسجد، نمونه‌ای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاق‌‌های گنبدی شکل مسجد و مناره‌‌های آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه‌ گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌‌های بی‌نظیری را به نمایش گذاشته است.

بطور کلی ویژگی‌های سبک آذری را می‌توان اینگونه برشمرد:

1- استفاده از چفد کلیل آذری در طاق

2- استفاده از چفد پنج و هفت، چمانه، شبدری

3- گنبد سازی به صورت دوپوسته گسسته و دو پوسته پیوسته

4- کاشی کاری، گره سازی درهم، گچبری و مقرنس کاری

منبع : سایت تبیان زنجان