تبیان، دستیار زندگی

برگرفته از : http://abootorabiali.blogfa.com/post/27

در تاریخ تصرف مجنون وسودایی و دیوانه  کم نداریم . شبلی از این نظر معروف تر از بقیه است. ولی مولانا را هم گاه احوال و موا جیدی در بر می گیرد که شانه به شانه ی جنون می ساید؛ از جمله در دفتر پنجم از این باور قدیمی که ارتباطی بین ماه و جنون هست ، برای بیان حال خود ، به زیبایی هر چه تمام بهره می گیرد . در خانم ها افسردگی پس از زایمان داریم و در زمان قاعدگی هم تنگ حوصلگی ها و خروج نسبی از احوال عادی در آن ها مشاهده می شود و البته این احوال ریشه های هورمونی دارند و برای علما ی امروز شناخته شده اند ولی مدت ها عقیده داشتند بین ماه و بدبختی و جنون رابطه ای هست و از این رو می گفتند اگر چشمت به هلال ماه افتاد آن را ببند و باز نکن مگر آن که در سنگ فیروزه بنگری تا نحوست روزِ اول ماه گریبان گیرت نشود . به همین دلیل نظر کردن در فیروزه در ابتدای سال را هم خوش شگون می دانستند . دیوانگی سه روزه در سر هر ماه باوری قدیمی بود. در میان اعراب هم اعتقاد به جنون چهارشنبه ها و نحوست این روز وجود دارد،  مولانا را وقتی، وقت خوش می شود ، از خود به عنوان مجنون نام می برد:

من سر هر ماه  سه روزای  هستم                      بی گمان که باید  دیوانه  شوم

همین که امروز اول سه روزه است                     روز پیروز است ، نه پیروزه است

یعنی این سه روز، روزهای مبارکی است و احتیاج به نگریستن در فیروزه ندارم و بعد ادامه می دهد برای عاشقان ، همیشه اول ماه است :

هر ولی کاندر غم شه می بود                          دم به دم او  را  سر  مه  می بود

ناگاه که مولانا مشغول نقل حکایت ایاز و سلطان محمود بود، متوجه می شود که حال خودش از ایاز بدتر است و این ایاز است که باید به نقل قصه مولانا و احوال او بپردازد:

قصه ی  محمـود و  اوصاف  ایاز                     چون شدم دیوانه ، رفت اکنون زِ ساز

وقتی که عافیت و سلامتم ضایع شده نظم و قافیه از کجا بیاورم برای بیان عشق ایاز :

کیف یأ فی النظم  لی و  القافیه                     بعد  ما  ضاعت ،  اصـول  العافیه

جنون من ، جنون ساده ای در میان انبوه غم ها نیست بلکه دیوانگی مرکب است:

ما  جنون واحـد  لی  فی  الجنـون                      بل جنونّ  فی جنونّ فی جنون

ای ایاز از عشـق تو گشتم چو مـوی                    ماندم از قصه ، تو قصه ی من بگوی

بس فسانه ی عشق تو خواندم به جان                   تو مرا،  کافسانه گشتستـم، بخوان

این ابیات یادآور شاملو است در آن جا که احوال خوشی دارد و چنان مست و دیوانه گشته که دیوانه را به تماشای خود می خواند:

در فرصت میان ستاره ها / شلنگ انداز رقصی می کنم / گوییا از پاک ترین هوای کوهستانی / لباب قدحی سر کشیدم / دیوانه به تماشای من بیا .

مولانا هم ادامه می دهد:

ذره ای از عقل و هوش ار بامن است                    این چه سودا و پریشان گفتن است

نه ، گناه ، او راست که  عقلم ببـرد                    عقل جمله  عاقلان ، پیشش  بمرد

بار  دگیـر  آمدم   دیـوانه  وار                       رو  رو ای جان ، زود  زنجیری  بیار

غیر  آن زنجیر زلف  دلبـرم                       گـر دو  صد زنجیـر آری ، بر درم

آیا همه این ها به این معناست که امثال مولوی و شاملو در بهترین احوالشان ، دیوانه ای از خیل همین دیوانگانی بوده اند که به عنوان کودن و کندذهن می شناسیمشان یا مرزی بین شاعری و عرفان و جنون وجود دارد ؟

اولین فرق جنون و عرفان شاید این است که دیوانه نمی ماند دیوانگی چیست و بنابراین نمی داند دیوانه است و عارف می داند. در واقع دیوانگی پدیده ای فیزیولوژیک و بیولوژیک است ولی عرفان پدیده ای  روحی و ذهنی است . اولی "محصول " جای ماندن از عقل است و دومی " حاصل " سبقت گرفتن از عقل . نخستین محصول نوعی انفعال است و دومی حاصل نوعی فعالیت . زایل شدن عقل نیست  و برتر رفتن از عقل متوسط و متعارف است به گفته مولانا :

زین سر از حیرت  ، اگر عقلت رود             هـر سـو مویت  ، سر و عقلی شود

در واقع حیرانی یعنی با تمام وجود چیزی را ادراک کردن و یکی شدن شناسنده وموضوع شناسایی که نوعی شهود یعنی مشاهده بلا واسطه با از بین رفتن مرز بین شاهد و مشهود است .