تبیان، دستیار زندگی

ادبیات ترکی به مجموع موضوعات و متون ادبی اطلاق می‌شود که به یکی از زبان‌های ترکی مانند ازبکی، قیرقیزی، قزاقی، ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی و ترکمنی نوشته شود. ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی و ترکمنی را ترکی اوغوزی، ترکی غزی یا ترکی غربی نیز می‌گویند.

ادبیات ترکی در دوره تیموریان با روی کار آمدن الغ‌بیگ سیر صعودی خود را آغاز کرد. نخستین کتاب به‌دست آمده از ادبیات اسلامی ترکی، کتاب قوتادقو بیلیگ (دانش مقدس) است که در سال ۴۴۸ هجری قمری (۱۰۶۹ میلادی) توسط یوسف حاجب خاص به رشتهٔ نظم در آمده‌است. اثر دیگر دیوان لغات ترک اثر محمود کاشغری که در سال۴۵۱ هجری قمری (۱۰۷۲میلادی) تالیف شده‌است. در این اثر اطلاعات و معلومات مبسوطی از زبان و لهجه‌های ترکی، لغات، دستورزبان، عادات و رسوم ترکان، ضربالمثلها، داستان، مرثیه، کلمات قصار و در حدود ۳۰۰ قطعه دوبیتی و پندنامه و غیره به همراه نقشه رنگی مناطق زندگی ترک زبانان جهان آن زمان ارائه شده‌است. 

در دوره حکومت قراخانیان که اولین حکومت اسلامی ترک است به دلیل رسمی بودن زبان ترکی آثاری به این زبان نوشته شده‌است که سر آمد آنها همان طور که ذکر شد کتاب قوتادقو بیلیگ است.

به غیر از این‌ها در دوره‌ای که هنوز ترکان به دین اسلام مشرف نشده بودند تعدادی آثار از منطقه ترکستان شرقی به دست آمده‌است که از آن میان می‌توان به کتب زیر اشاره کرد:

ایرک بیتیک یا کتاب فال، در سال ۹۳۰ میلادی به قلم یک راهب مانوی و با الفبای گوک ترک نوشته شده‌است.

ایکی ییلتیز نوم (اصول اساسی دوگانه) درباره فلسفه و آئین نامه‌های صومعه‌های مانوی و دعاها نوشته شده‌است.

آلتون یاروک یا نور طلائی. اثر حجیم (۷۰۷ صفحه) درباره فلسفه بودایی و مناقب بودا.

ادگو اوغلی تیگین ایله آییغ اوغلی تیگین (شهزادهٔ نیک اندیش و شهزاده بد اندیش). اصل داستان به زبان سانسکریت بوده و در قرن دهم میلادی توسط اویغورها به ترکی ترجمه شده‌است.

پیش از آن نیز کتیبه‌های یئنی سئی (۵۵۰ میلادی)، و اورخون (۷۳۲-۷۳۵ میلادی)که آثاری از سنگ‌نوشته مزار امپراتوران گوک تورک‌ها (ترکان آسمانی)است در مغولستان به‌دست آمده‌است.

پس از اسلام

پس از اسلام بر اثر دین جدید و برخورد با ایرانیان و مسلمانان تغییراتی در دین، زبان و سبک زندگی‌شان به‌وجود آمد و به سرزمین‌های جنوبی‌تر مهاجرت کردند. ادبیات ترکی در حقیقت به‌صورت کتبی از همان دوره به وجود آمد و نخستین کتاب ادب ترکی قوتادقوبیلیگ است که در قرن یازدهم میلادی به پایان رسیده‌است.

آنچه عنوان شد آثاری هستند که از آغاز دوره اسلامی تا قرن ۱۴ به زبان ترکی نوشته شده‌است . از این دوره به بعد ادبیات ترکی شدیدا تحت نفوذ ادبیات فارسی قرار می‌گیرد و بسیاری از آثار ادبیات فارسی به ترکی ترجمه می‌شوند.این دورهٔ جدید در ادبیات ترک با روی کار آمدن آل عثمان همزمان است.

دورهٔ نفوذ ادب فارسی در آسیای صغیر

این دوره که از قرن ۱۴ با شدت یافتن تاثیرات ادبیات فارسی آغاز می‌شود با مهاجرت روزافزون ایرانیان آرامش‌طلب و بیزار از جنگ به آسیای صغیر قدرت می‌یابد و تا پایان قرن ۱۹ میلادی پارجاست. در این عهد تقریباً اکثر کتاب‌های ادبیات فارسی به ترکی ترجمه شد که بر غنا و ارزش ادب ترک افزود و آن‌را برای رشد همه‌جانبه آماده نمود. این دوره تا قرن ۱۹ که ادب ترک تحت تأثیر ادب غرب قرار می‌گیرد پابرجاست.

سدهٔ چهاردهم

ادبیات ترکی چه در آسیای صغیر و چه در آسیای میانه که اکثر ترک زبانان در آنجا می‌زیستند در این دوره جهشی پیدا می‌کند. این جهش از یکسو بخاطر قدرت یافتن امپراتوری عثمانی و از سوی دیگر بدلیل رواج زبان و فرهنگ ایرانیان در آنجا می‌باشد. در این دوره تاثیرات عمیقی که مولوی در ادب ترک گذارده بود با یونس امره شکوفا شد. فرقه مولویه بپا شد و فارسی در آن به مثابه زبان مقدس درآمد.

از آثار بدست آمده در این دوره می‌توان به قصص‌الانبیای رابگزی اشاره نمود. شاعری گمنام نهج الفرادیس رامی‌نویسد. اولین خسرو و شیرین در ادبیات ترکی بدست شاعری بنام قطب به لهجه‌ای از آسیای میانه نوشته می‌شود. حسام کاتب جمجمه نامهٔ عطار را ترجمه می‌کند. نسیمی هم در این دوره به زبانهای ترکی و فارسی شعر می‌سروده‌است. گلشهری منطق الطیر عطار را ترجمه می‌کند و عاشق پاشا هم اشعار صوفیانه‌ای در قرن ۱۴ دارد. سولی فقیه داستانهای عاشقانه فارسی را ترجمه می‌کند. خواجه احمد بن مسعود مثنوی سهیل و نوبهار را از فارسی برمیگرداند. همچنین او فرهنگ نامهٔ سعدی را هم می‌نویسد. شیخ اوغلو قابوسنامه و مرزبان نامه را ترجمه می‌کند و احمدی از بزرگترین شعرای ترک تقریبا اکثر مثنوی‌های عاشقانهٔ فارسی را بترکی می‌نویسد. توتماجی آثار عطار را برمیگرداند و شاعری بنام محمد عشق نامه را بترکی تحریر می‌نماید. برهان الدین و کول مسعود و شیخ اوغلو صدرالدین هم از دیگر شعرای این عهد هستند.

سدهٔ پانزدهم

اما در دوره‌های بعدی یعنی از قرن ۱۵ میلادی ادبیات ترکی بیشتر شکوفا میشود. در این دوره ادبیات ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی کم کم از هم مستقل میشوند .ترجمهٔ آثار باازرش و گرانبهای فارسی مثل آثار عطار و سعدی و مولوی و نظامی ومانند اینها موجب غنی گشتن ادب ترک شد و توانست با این خمیرمایه به آفرینش آثاری مستقل مخصوصا در زمینهٔ شعر دست زند هرچند که هنوز و تا پایان قرن ۱۹ هنوز کاملا تحت تاثیر فارسی بوده و فارسی نویسی و استفاده از کلمات و ترکیب‌ها و تشبیهات فارسی هرچه میگذشت بیشتر و بیشتر می‌شد.در این عهد یقینی و میرزاگدایی و سکاکی و امیری و لطفی و میرزا حیدر همچنین مقیمی از شاعران مهم دورهٔ نخست قرن ۱۵ هستند.در نیمه دوم دانشمند بزرگی از ایل ترکمن بنام علیشیر نوایی ظهور کرد که وزیر سلطان حسین بایقرا بود.آثار او بفارسی و ترکی ست اما شاهکارهای او همه ترکی می‌باشند.سلطان محمد فاتح خود امپراتور عثمانی بود اما اشعاری بفارسی و ترکی دارد و خوب هم این اشعار را نوشته‌است.مرجیمک احمد هم دیگر کسی بود که قابوسنامه را بترکی برگرداند.در این دوره بدلیل هرج و مرج شدید در ایران بدلیل نبود قدرت مرکزی وادب پروری و فرهنگ دوستی سلاطین عثمانی بسیاری از ادیبان ایرانی به آسیای صغیر کوچیدند.از دیگرشعرای آن عهد احمد داعی ست که آثار زیادی مشتمل بر دیوان اشعار ترکی و فارسی و ترجمهٔ جاماسب نامه و اشکال ناصر توسی و تذکره اولیای عطار از آندسته‌است.شیخی معروفترین شاعر این دوره‌است اشعار زیادی از او بجا مانده‌است.احمدپاشا شاعر قصیده پرداز دیگر آندوره‌است.نجاتی هم در همین دوره ابتدا کاتب بود بعداً به شاعری روی آورد و که به انصاف بسیار هم موفق بود و غزل‌های نابی میسرود.آق شمس الدین از دیگر دانشمندان صاحب نام ترک می‌باشد که آثاری از او بجامانده‌است. مانیاس اوغلو مراد یونانی تبار کتابی ترجمه گلستان سعدی را به سلطان مراد عرضه کرد و احمد بیجان آثار منثوری را خود تالیف نمود.

سدهٔ شانزدهم

درقرن ۱۶ میلادی ادبیات آذربایجانی با شاه اسماعیل صفوی کلید می‌خورد. شاه اسماعیل با تخلص ختایی اشعار نغز و زیبایی به ترکی آذربایجانی سروده است . بیشتر اشعار ختایی در تکریم ائمه اطهار می باشد. حکیم فضولی نیز دیگر شاعر توانمند ترک زبان اهل بغداد است که به سه زبان ترکی و فارسی و عربی تالیفاتی دارد سلطان سلیم هم دیگر شاعر آن دوره‌است.درهمین دوره در بالکان و اروپای شرقی نیز در سرزمینهای عثمانی تالیفاتی انجام شد که گرچه بسیاری از آنها به فارسی بود اما در آن میان ترکی نویسی هم مورد توجه بوده.ازمیان آنها می‌توان به عدنی.خانجیچ و ایزید آگیچ و احمد سودی (شارح زبان فارسی و مصحح دیوان حافظ) فوزی موستاری محمد نرگسی که تالیفات بسیار زیادی دارد و توکلی دده سارایوولو و احمد صبوحی..احمد طالب و احمد رشدی و همچنین محمدرشید و علی زکی کیمیاگر اشاره نمود.احمد یسری و لدنی دیگر شعرای ترکی-فارسی گوی عثمانی محسوب می‌شوند.ائلیا چلبی در این اوان سیاحتنامه را نوشت.شاهزاده بایزید دیگر شاعر فارسی-ترکی سرای بود.خیالی شاعر توانمند عثمانی در این عصر متولد شد که به حافظ آسیای صغیر شهرت دارد.باقی و نوعی از دیگر همعصران او بشمار می‌آیند.اسحاق چلبی اسکوپیچ و آهی نیگبولویچ هم در بالکان به شاعری می‌پردازند.همچنین از دیگر شعرای بالکان می‌توان به حیرتی و اصولی و آگهی اشاره نمود.در تصوف هم در قرن ۱۶ ابراهیم گلشنی ساربان امی سنان و شمس الدین سیواسی به شاعری پرداختند.لامعی از پرکارترین شاعران ترک است که در حیات ادبی خود بسیاری از آثار جامی و نظامی را بترکی برگردانده‌است.او از آثار عنصری و اهلی شیرازی و فخرالدین اسعد گرگانی هم برگردان‌هایی دارد.یحیابیگ هم مثنوی‌های زیبایی به ترکی سروده‌است.فلیپلی چلبی همایون نامه را نوشت.سهی بیگ تذکره هشت بهشت را تالیف نمود.در تذکره نویسی هم پیشرفت بسیاری حاصل شد و کتب بسیار زیادی تالیف گشت.از تالیفات اخلاقی سده ۱۶ بزبان ترکیجمال النصایح ابن کمال و اخلاق اعلایی عالی چلبی از آندسته‌اند.سروی و شمعی نیز از نویسندگان پرکار نثر ترکی در سده ۱۶ میلادی هستند 

سدهٔ هفدهم

در قرن ۱۷ یحیا افندی و نفعی اهل ارزروم معروفترین شعرا هستندنشاطی هم از استادان بلامنازع ادبیات ترک است که غیر از اشعار زیبا و شهرانگیزهای خود کتابی در قواعد فارسی دارد.نائلی و فهیم و نابی(شاعر بزرگ و توانممند ترک زبان) و عطایی از بزرگترین شعرای ترک در سدهٔ ۱۷ هستند.ریاضی هم اشعار و تالیفاتی در این دوره انجام داد.فایزی(روضه الاشعار و ساقی نامه) و سیدمحمدرضا(تذکره الشعرا)ویسی(خواب نامه و شهادت نامه) را د راین عهد نوشته است .در این دوره د رایران استرآبادی فرهنگ نامهٔ ترکی-فارسی سنگلاخ را نوشت.

درلفظ ترکی:

سدهٔ هجدهم

در قرن ۱۸ میلادی تحولی در ادب ترک پدید می‌آید.و آن این است که دیگر دورهٔ جنگ‌ها بپایان رسیده و عیش و عشرت رواج یافته بود.شعرای و ادیبان بزرگ ترک در قرن۱۷ که به عهد لاله مشهور است را کامی و دری و تائب ونیز جازم..ندیم..زیرکزاده.. سامی و وهبی و نحیفی در نیمه اول قرن و نورس قدیم بهمراه حشمت. شیخ غالب و اسرار ده ده سنبل زادهٔ وهبی تشکیل می‌دهند.در زمینه تصوف جلوتی بورسوی و حقی ارزرومی ظهور نمودند.در نثر رامیز و صفایی و سالم و اسماعیل بلیغ(نخبه الاثار)را نوشتند.ref>www.osmanlimedeniyeti.com/edebiyat/ g>

سدهٔ نوزدهم

درقرن ۱۹ شعر ساده تر شد و ترکیبات فارسی اندکی کمتر ولی در این دوره دیگر شاعر بزرگی برنخاست.بزرگترین ایشان غالب لفکوشچالی و اسکودارلی حقی و عارف حکمت و رستم پاشا و نیز واصف اندرونی و لیلی خانم و خواجه فهیم و در نثر شفقت بغدادی و عبدالرحمن سامی پاشاشانیزاده و داوود افندی از معروفترینان هستند.پس از این ادبیات ترکی در آسیای صغیر تحت تاثیر ادبیات فرانسه و در آذربایجان و آسیای میانه تحت تاثیر ادبیات روسی قرار گرفت.

ادبیات معاصر

در این دوره با تاثیر پذیری از اروپا ادبیات ترک تغییر یافت.عبارات و کلمات فارسی کمتر شد و تاثیرات و عناصر اروپایی و غربی وارد ادبیات ترکی می‌شود.البته این دوره یکی از بهترین دوره‌های ادب ترکی است که دوتن از بزرگترین مفاخر ادب ترک و حتی جهان بنامهای ناظم حکمت و اورهان پاموک (برنده جایزه ادبی نوبل۲۰۰۶) را عرضه نمود.در شعر شعرای بسیاری پدید آمد.مهمترین آن‌ها عبارتند از:

البته شعرای بسیار دیگری هم در این دوره بودند که از نظر اهمیت در ردهٔ پایین تری قرار داشتند.در همین اوان در زمینهٔ داستان سرایی نیز تحولاتی ایجاد شد و رمان نویسی آغاز گشت و موفق هم بود.از میان نویسندگان بزرگ وبنام ترک در این دوره می‌توان به این نام‌ها اشاره نمود::