خمینی(ره) که میکوشید تا مسایل دینی و امور شرعی در نظر فرزندان سخت و مشقتزا جلوه نشود، امّا هرگز اجازه نمیداد که در انجام وظایف دینی کوتاهی و اهمال صورت گیرد. یکی از فرزندان حضرت امام میگوید: تازه مکلف شده و شب خوابیده بودم که آقا با اخوی وارد شدند و خیلی سرحال و خوشحال بودند. پرسیدند: نماز خواندهاى؟ من فکر کردم چون الآن آقا سرحال هستند دیگر نماز خواندن من هم برایشان مسألهای نیست. گفتم: نه، ایشان به قدری تغییر حالت دادند و عصبانی شدند که ناراحتی سراسر وجودشان را فرا گرفت و من خیلی ناراحت شدم که چرا با حرف و عملم مجلس به آن شادی را تلخ کردم.
از دیدگاه امام خمینی(ره) عوامل ذیل را میتوان در جهت تربیت انسان به کار گرفت:
1. تفکر و اندیشه؛ که آن را شرط اول مجاهده و مبارزه با نفس و سیرإلی الله توصیف فرمود.
(2. بیدارى، آگاهى، انگیزهی الهى؛ تفکر، موجب بیدارى انسان از خواب غفلت میشود تا جایگاه خود را در جهان هستی دریابد. حضرت امام خمینی(ره) دربارهی انگیزهی الهى میفرماید:
اگر ما بندهی مخلص خداییم، چرا شیطان در ما، این قدر تصرف دارد... اگر شما، مخلصید، چرا چشمههای حکمت، از قلب شما به زبان، جاری نشده؟ ... پس بدان، اعمال ما برای خدا نیست و خودمان هم ملتفت نیستیم و درد بیدرمان، همین جاست
.(3. عزم و اراده؛ آنچه اکنون لازم است بیان شود، این است که انسان تا تنبّه پیدا نکند که مسافر است و لازم است از برای او سیر، و دارای مقصد است و باید به طرف آن مقصد، ناچار حرکت کند، و حصول مقصد ممکن است، "عزم" برای او حاصل نشود و دارای "اراده" نگردد
.[4. مراقبه و محاسبه؛ حضرت امام(ره) بر استفاده از این روش تأکید میورزید؛ همچنانکه خطاب به فرزند خویش فرمود: سعی کن در این قدم اول موفق شوی که در روزگار جوانی آسانتر و موفقیت آمیزتر است. مگذار مثل پدرت پیر شوی که یا درجا بزنى، و یا به عقب برگردى. و این محتاج مراقبه و محاسبه است.
([5 . عبادت و نیایش؛ دایمی کردن نام و یاد خدا در اندیشه و اعمال و احساس حضور در محضر خدا، میتواند بسیار راهگشا و مفید باشد. با نیایش و پرورش روحیهی تعبدی میتوان به تدریج، میزان احساس حضور در محضر الهی را افزایش داد و نماز بهترین روش نیایش است؛ همانگونه که امام خمینی(ره) بر اهمیت نماز و تأثیر برجستهی آن در تربیت تأکید میفرماید: در اسلام از نماز هیچ فریضهای بالاتر نیست. چهطور نماز را این قدر سستی میکنید در آن؟ از نماز همهی این مسایل پیدا میشود.
و درباره نقش تربیتی روزه فرمود: این ضیافت، همهاش ترک است، ترک شهوات از قبیل خوردنیها، نوشیدنیها و جهات دیگری که شهوات انسان اقتضا میکند. خداوند دعوت کرده است ما را به این که شما باید وارد بشوید در این میهمانخانه و این ضیافت هم جز ترک، چیزی نیست؛ ترک هواها، ترک خودیها، ترک منیها، منیّتها ... تمام این مفاسدی که در عالم حاصل میشود، برای این است که در این ضیافت وارد نشدهاند..
.([4. ذکر و دعا؛ از دیدگاه حضرت امام(ره) دعا صرفنظر از مقولهی عبادى، بعد تربیتی و اخلاقی دارد.
اینهایی که از کتب ادعیه انتقاد میکنند، برای این است که نمیدانند، جاهلند، بیچارهاند، نمیدانند که این کتب ادعیه چهطور انسان را میسازد. این دعاهایی که از ائمهی ما وارد شده است، مثل دعای کمیل، مثل مناجات شعبانیه، دعای عرفهی حضرت سیدالشهدا7 و دعای سمات اینها چه جور انسان را درست میکند
یکی از بستگان حضرت امام(ره) میگوید: یکی از مسایلی که حضرت امام(ره) روزهای آخر به من توصیه میکردند، خواندن دعای عهد است، که در آخر کتاب مفاتیح الجنان آمده است.
5. تلاوت قرآن و تفکر در آن؛ امام خمینی(ره) قرآن را کتاب آدمسازی و تربیتی معرفی میفرماید:
کتاب آسمانی اسلام، که آن قرآن مجید است، کتاب تربیت انسان است، انسان را به همهی ابعادی که دارد، به بعد روحانی و به بعد جسمانى، بعدهای سیاسى، اجتماعى، فرهنگی ـ همه بعدها ـ بعد نظامى؛ این اسلام آمده است که به ما راه تربیت را نشان بدهد
6 . تعظیم شعائر مذهبى؛ به نظر حضرت امام(ره) یکی از ابعاد عزاداری و برپایی شعائر مذهبى، بعد اخلاقی و تربیتی آن است. ایشان در اینباره میفرماید: مجالسی که به نام روضه در بلاد شیعه به پا میشود ـ با همه نواقص که دارد ـ باز هرچه دستور دینی و اخلاقی است و هرچه انتشار فضایل و پخش مکارم اخلاقی است در اثر همین مجالس است
7. مبارزه عملى، یا جهاد با نفس؛ اهمیت این مجاهده چنان است که پیامبر اعظم(ص) از آن به عنوان جهاد اکبر و جهاد افضل یاد میفرماید
به نظر حضرت امام(ره) جهاد با نفس تنها از راه مخالفت عملی با عادات ناپسند امکانپذیر است. ایشان در اینباره مینویسد: بهترین علاجها که علمای اخلاق و اهل سلوک از برای این مفاسد اخلاقی فرمودهاند، این استکه هر یک از این ملکات زشت را که در خود میبینی در نظر بگیری و برخلاف آن تا چندی مردانه قیام و اقدام کنی، و همت بگماری برخلاف نفس تا مدتى، و بر ضد خواهش آن رذیله رفتار کنی و از خدای تعالی در هر حال توفیق طلب کنی که با تو اعانت کند در این مجاهده، مسلماً بعد از مدت قلیلی آن خُلق زشت رفع شده و شیطان و جندش از این سنگر فرار کرده، جنود رحمانی به جای آنها برقرار میشود
8 . ستایش و تشویق؛ این اصل مهم تربیتی، مورد توجه حضرت امام(ره) بود و در تربیت فرزندان خود از آن بهره میگرفت. یکی از بستگان معظمله میگوید: من هر موقع پیش امام میرفتم، مرا تشویق به نماز میکردند. یادم میآید که وقتی پنج ساله بودم وارد اتاق آقا شدم و دیدم که دارند نماز میخوانند، من هم پشت سر ایشان نماز خواندم. پس از نماز امام چند کتاب به من جایزه دادند
هنگامی که دفتر نقاشی کودکی تقدیم حضرت امام(ره) شد، ایشان با دقت تمام اوراق آن را ملاحظه کردند؛ به ویژه آنکه با دیدن تصویر پشت جلد که شامل یک تانک بود که چرخهای آن را مدادتراش، تنه آن را کتاب و لوله آن را یک مداد و سرنشین آن را طفل دانشآموز تشکیل میداد ـ تبسم شیرینی بر لبهای معظمله نقش بست، و دستور دادند تا برای این نقاش خردسال جایزهای تهیه شود