«شهرام خرازی ها» روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در نقد مجموعه تلویزیونی «پروانه» ساخته جلیل سامان اظهار داشت: بسیاری از رمان ها، فیلم ها، نمایش ها، سریال ها و ... که به ظاهر به ژانر سیاسی تعلق دارند با سیاست به معنی و مفهوم واقعی اش نسبتی ندارند این ها فقط آثاری هستند که در زرورق سیاست پیچیده شده اند و عمق و ژرفای سیاسی ندارند.
وی خاطر نشان کرد: نگارش رمان و ساخت فیلم و یا سریال «سیاسی نما» متداول و نسبتا آسان است اما خلق اثر ادبی و یا هنری «سیاسی» – نزدیک به مفهوم واقعی «جهان سیاست» و علم «سیاست» – کار هرکسی نیست و نیازمند تحقیق و تتبع و صرف وقت، انرژی و هزینه است.
خرازی ها افزود: با این تعریف و بر اساس این معیار در سینما و تلویزیون ایران فیلم و سریال «سیاسی نما» کم نداریم اما فیلم و سریال «سیاسی» بسیار کم داریم.
این منتقد سیما و سینما در ادامه گفت: «پروانه» یکی از معدود سریال های ایرانی است که سیاسی نمایی نکرده و به مفهوم واقعی سیاست بسیار نزدیک شده است.
به گفته وی، داستان این سریال بر مبنای تضاد بین عشق و سیاست شکل گرفته است؛ «پروانه» نویسنده ثروتمند به «امیر» چریک خیابانی و عضو یک گروهک سیاسی دل می بازد، این دلباختگی هر دوی آن ها را در آتش خود می سوزاند.
خرازی ها یادآور شد: بخش عمده ای از داستان مجموعه به درگیری های درونی امیر با خودش و تردیدهای او بر سر دو راهی عشق و انجام وظیفه اختصاص یافته است؛
این تردید یکی از بزرگ ترین چالش های زندگی افرادی است که به عضویت برخی گروه ها و سازمان های سیاسی در می آیند.
وی افزود: زندگی زناشویی الزاماتی همچون با هم زیر یک سقف بودن، تقید به یک برنامه زمانی مشخص، محدودیت ساعاتی که زن وشوهر دور از یکدیگر در خارج از منزل به سر می برند و...را داراست.
عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران گفت: زندگی چریکی یعنی همیشه آماده بودن، ترجیح دادن سازمان بر خانواده، نادیده گرفتن احساسات و عواطف حین انجام مأموریت و ... بنابراین زندگی زناشویی در موارد قابل توجهی با زندگی چریکی ناهمساز است و فرد را به وادی تردید افکنده و دچار عذاب وجدان می کند.
خرازی ها در بخش دیگری از گفت و گو به توانمندی حرفه ای نویسنده و کارگردان مجموعه تلویزیونی «پروانه» اشاره کرد و افزود: به تصویر کشیدن عذاب وجدان و تردیدهای پایان ناپذیر اعضای سازمان های سیاسی و چریک های خیابانی بدون توسل جستن به کلام و دیالوگ بسیار دشوار است اما جلیل سامان در «پروانه» موفق شده چنین تناقض هایی را بسیار تأثیرگذار دراماتیزه کرده و به زبان تصویر ترجمه کند.
وی افزود: سیاست و تنش های ناشی از آن با ظرافت بر بستر مثلث عشقی امیر ، پروانه و طالبی نشانده شده است. سامان از طریق در هم تنیدن دستورات و القائات سازمان با زندگی شخصی امیر موقعیت های دراماتیک زیادی را پدید آورده و با اتکا بر همین موقعیت ها منحنی کشش سناریو در اکثر اپیزودها را در اوج نگه داشته است به دیگر بیان فرازهای مجموعه را بیش از نشیب هایش در نظر گرفته، داستان را از ریتم نیانداخته و با قدرت و انرژی آن را پیش برده است.
مدیر گروه سلامت روانی دانشگاه تهران یادآور شد: دوربین بارها خلوت امیر و لحظات تنهایی و در خودفرورفتن پروانه و روان نژندی آنها را به نمایش می گذارد؛ این گونه کشمکش های روحی مثل یک مبارزه هستند بین خود با خود و میان من با من که گاه حتی به رفتارهای انتحاری و سادومازوخیستیک – خودآزارانه / دگرآزارانه - و روان پریشی می انجامند. ایدئولوژی سازمان یک آن از خلوت امیررخت بر نمی بندد و چون ویروسی به تمام جنبه های زندگی اش رسوخ کرده و تسری می یابد.
خرازی ها خاطر نشان کرد: در این سریال به مراحلی که پروانه تحت آموزش های ایدئولوژیک و عملیاتی سازمان در قالب مغزشویی و یا هر روش دیگر قرار می گیرد ، توجه چندانی نشده است در حالی که جا داشت سناریست حداقل در یک قسمت به این مراحل که واجد جذابیت های دراماتیک و بصری هستند نیز می پرداخت.
به گفته این کارشناس فیلم و سریال، شستشوی مغزی پروانه با کتاب ها و اعلامیه هایی که امیر در اختیارش قرار می دهد قابل باور نیست ضمن آن که معلوم نیست پروانه به خاطر عشق امیر به سازمان پیوسته یا به واسطه تعلق خاطرش به ایدئولوژی سازمان؟
عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران اظهار داشت: هرچند شخصیت پردازی از امتیازات برجسته «پروانه» است اما ایراد بزرگی که در این زمینه می توان بر این مجموعه وارد دانست محدود کردن نیروی انسانی سازمان به امیر، فرهاد، مهران و چند نفر دیگر است که این چند نفر هم در حاشیه باقی می مانند.
وی در ادامه گفت: چه بهتر بود که برای سندیت بخشیدن بیشتر به سوژه و افزایش جذابیت دراماتیک، مقامات بالاتر نیز وارد قصه می شدند. محمود به عنوان یک چریک که پس از دستگیری و شکنجه تبدیل به یک ساواکی می شود، کاراکتر پیچیده ای است که خود می تواند شخصیت اصلی یک رمان یا سریالی از جنس «ارمغان تاریکی» و «پروانه» باشد اما متأسفانه پرداخت نشده رها شده است.
مدیر گروه سلامت روانی دانشگاه تهران به تِم خودکشی در سریال «پروانه» و دراماتیزه کردن صحیح این تم در سریال « پروانه» اشاره کرد و گفت: به اعضای برخی از سازمان های چریکی آموزش داده می شد که در صورت دستگیر شدن برای آن که زیر شکنجه اطلاعات سازمان را لو ندهند، خودکشی کنند.
به گفته وی،بلعیدن سیانور یکی از سریع الاثرترین و متداول ترین روش های خودکشی بود بسیاری از چریک های به بن بست رسیده هم از طرق دیگر خودکشی می کردند.
خرازی ها خاطر نشان کرد: در سریال «پروانه» شاهدیم که محمود در لحظه دستگیری جرأت بلع سیانور را ندارد اما عاطفه در سکانسی تأثیرگذار با منفجر کردن نارنجک خودش را می کشد و به نظر می رسد «جلیل سامان» به خوبی و بسیار هوشمندانه رفتارهای انتحاری و اقدام به خودکشی چریک ها را وارد بافت قصه کرده و به تصویر کشیده است.
این منتقد سیما و سینما خاطر نشان کرد: شعارزدگی و موضع گیری صریح، آفات شناخته شده و مسبوق به سابقه فیلم های سینمایی و سریال های تلویزیونی سیاسی ما هستند.
وی افزود: خوشبختانه «پروانه» از این آفات مصون مانده است به این معنا که شخصیت پردازی و سیر رخدادها و حوادث به گونه ای جهت داده شده اند که بیننده قادر باشد نسبت به ایدئولوژی و عملکرد سازمان بدون هر پیش فرضی قضاوت کند.
خرازی ها گفت: در مجموعه «پروانه» دیالوگ ها آمیخته به شعار نیستند؛ اغراق به شخصیت پردازی راه ندارد. کاراکترها تک بعدی نیستند و نویسنده بی هیچ تعجیل و بدون مطول گویی هویت کاراکترها را تعریف و بازنمایانده است.
وی ادامه داد: سهم هنرپیشه ها در هویت بخشی به کاراکترها غیر قابل انکار است؛ حامد کمیلی هر چند در برخی سکانس ها کم آورده و نتوانسته مظلومیت و جسارت امیر را به هم بیامیزد اما حاصل نهایی کارش در مجموع راضی کننده است.
وی افزود:«سارا بهرامی» بر نقش سختی که بر عهده اش گذاشته شده تا حدودی مسلط است؛ این گونه نقش ها را معمولا به هنرپیشه های حرفه ای می سپارند.
عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی در ادامه به تولید زمانبر و طاقت فرسای مجموعه هایی مثل «ارمغان تاریکی» و «پروانه» که داستان آن در زمان حال نمی گذرد، اشاره کرد و گفت: دشواری کار طراحان گریم، صحنه و لباس و همچنین مدیران تولید مجموعه قبلی جلیل سامان (ارمغان تاریکی) و «پروانه» با توجه به مقطع زمانی رخدادهای سناریو بر کسی پوشیده نیست.
این منتقد تلویزیون افزود: باوراندن فضای دهه های پنجاه و شصت به بیننده مستلزم همکاری تنگاتنگ عوامل مذکور بوده که خوشبختانه این همکاری به ثمر نشسته است. در «پروانه» آکسسوارها – نشریات ، گوشی های تلفن ، ظروف آشپزخانه، لوازم التحریر ، مبلمان و...- به دقت انتخاب شده اند.
به گفته خرازی ها، استفاده ساختاری از روزنامه ها، پوسترهای سینمایی و ترانه های پاپ برای القای زمان جالب توجه است اما پوشش ها و آرایش موها (مثلا مدل موی سر محمود یا مهران) گاه مطابق با زمان رخدادها نیستند ضمن آن که معلوم نیست چرا امیر که قصد دارد هویت مبارزاتی خود را مخفی کند در بیشتر سکانس های خارجی اورکت سبز بر تن دارد ! کلاه گیس مهران نیز بسیار توی ذوق می زند و انگار هر لحظه ممکن است از روی سرش بیفتد!
عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران تأکید کرد: در سریال های سیاسی که زمان رخدادهای شان مربوط به گذشته است، معمولا برای کاستن از هزینه ها ،از حجم صحنه های خارجی که نیازمند بازآرایی لوکیشن هستند، کاسته شده و بر حجم صحنه های داخلی افزوده می گردد اما نه در«ارمغان تاریکی» نه در «پروانه» چنین رویکردی مشهود نیست و کارگردان هر جا که لازم بوده از زیر بار اجرا و تصویربرداری در لوکیشن های خارجی شانه خالی نکرده است.
خرازی ها گفت: تیتراژ افتتاحیه بسیار فکر شده است و مدخل مناسبی است برای ورود به مجموعه و دنیای پر تنش آدم هایش، بافت بصری این تیتراژ در مقایسه با تیتراژ دیگر سریال های سال های دور و نزدیک سیما کم نظیر و بسیار حرفه ای و در یاد ماندنی است.
به گفته وی، مضمون ترانه تیتراژ انتهایی وصف حال امیر، پروانه و روزگار پر ادبار کسانی است که قربانی مطامع شوم گروهک های منحط سیاسی شده اند. به این ترتیب تیتراژ ابتدایی و انتهایی مثل پرانتزی کل مجموعه را در برمی گیرند و بار حسی قصه را کامل می کنند.
این منتقد سینما و تلویزیون یادآور شد: تلاش تمامی عوامل صحنه و پشت صحنه « پروانه » برای ساخت یک مجموعه سیاسی نزدیک به استاندارد و بسیار کمیاب و دیریاب در تلویزیون ما ، قابل توجه و تقدیر است.
وی گفت: از سه دهه قبل تا همین چند سال پیش ساخت سریال سیاسی با موانع و محدودیت های مختلفی مواجه بود؛ نام بردن صریح از برخی گروهک ها و اشخاص ممنوع بود و محصولات رسانه ای شان – در اینجا اعلامیه سازمان - را نمی شد نشان داد اما به نظر می رسد که در دو سه سال اخیر بیشتر موانع بر داشته شده ، سمت و سوی نگاه ها تغییر کرده و لزوم تولید چنین مجموعه هایی برای سیاستگذاران و برنامه ریزان رسانه ملی محرز گشته است.
عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران به تاریخچه ساخت سریال سیاسی در ارتباط با گروهک ها اشاره کرد: جرقه تهیه سریال سیاسی با مجموعه «مرگ تدریجی یک رویا» (فریدون جیرانی) زده شد . سریال های جلیل سامان «ارمغان تاریکی» و «پروانه» نوید بخش فرا رسیدن فصل تازه ای در این عرصه است.
خرازی ها اظهار داشت: به یاد داشته باشیم که اگر سریال هایی مثل «ارمغان تاریکی» و «پروانه» ساخته نشوند، دیگرانی هستند که ورسیون های بسیار مخرب و مغرضانه آن را به قصد انحراف افکار عمومی بسازند و روانه آنتن شبکه های ماهواره ای کنند.
