پدید آورنده : منصوره چاووشی ، صفحه 26
مریم 5 ساله از مادرش پرسید: مامان خدا کیه؟
مادر: خداوند یک نیروی خیلی بزرگیه که دنیا را آفریده.
مریم: نیرو چیه؟
مادر: یعنی خدا قویه، خیلی قوی.
مریم: پس خدا مثل باباست؟
مادر: نه عزیزم! خدا که آدم نیست.
مریم: یعنی مثل اون که دیروز توی فیلم دیدیم؟
مادر آشفته و عصبانی: استغفرالله! نه بچه! این حرف های زشت را نزن. خدا یک نور درخشان و بزرگه.
مریم: یعنی یک لامپ خیلی بزرگ مثل اون هایی که تو شهر بازیه؟
مادر: نه مثل نور لامپ، یعنی... و بعد مستأصل گفت: بچه چقدر سؤال میکنی، برو دنبال بازیات!
مریم با
نگاهی حیران و منتظر، و ذهنی پر از سؤالهای بیجواب ساکت شد و در دل با خودش
میگفت: یعنی خدا کیه؟! پانزده سال بعد مریم در دانشگاه برای نگارش
مقالهای راجع به مبدأ آفرینش، جایزه اول سمیناری را گرفت. مادر در حالی که
با تمام وجود به مریم افتخار می کرد خدا را سپاس می گفت که دخترش جوانی
عارف و خداشناس شده است. در همین حال خاطرات او را مرور می کرد. متحیر بود
چگونه در طول این سال ها دخترش این قدر متحول شده است. ایا او همان دختر
بچه دیروز با آن سؤالات عجیب است؟
پژوهش های
روان شناسان در زمینه رشد دینی، اطلاعات مفیدی را در اختیار ما ـ والدین و
مربیان ـ قرار میدهد. این تحقیقات درک و فهم کودکان و نوجوانان را از
مفاهیم مجردی مثل خدا، شیطان، بهشت و... روشن میکند تا براساس آن
نگرانیهایمان در بعد تربیت دینی آنان کم شود. ما میتوانیم بر اساس ظرفیت
فرزندمان روش های آموزشی مذهبی مناسب را در پیش گیریم. در ذیل به سیر تفکر
مذهبی کودکان و نوجوانان میپردازیم. شایان ذکر است که این سیر با مسیر
شناخت و تفکر همراه است و نمیتوان آنها را جدا کرد. بنابراین، این دو را
در کنار هم مورد بررسی قرار می دهیم.
براساس
نظریه روانشناسی ژان پیاژه، کودکان در سنین 6-2سالگی از جهت شناخت در دوره
پیش عملیاتی قرار دارند. از خصوصیات تفکر در این دوره می توان به خود محور
بودن کودکان و تمرکزگرایی آنان اشاره کرد. خودمحوری یعنی این که کودک فقط
از دریچه چشم خود به پدیدههای جهان نگاه میکند. او نمیتواند دیدگاههای
دیگران را مورد توجه قرار دهد. تمرکزگرایی به این معناست که کودک فقط
میتواند به یک جنبه از پدیدهها توجه کند. بعد با این شناخت آن را به بقیه
موارد تعمیم دهد. پس کودک در این سنین به بخش محدودی از یک مسئله توجه
میکند. کودکی که در این مرحله از تفکر قرار دارد، در مورد مجردات هم
اینچنین میاندیشد. مثلاً در رابطه با مفهوم خدا، کودک وی را موجودی مادی و
حتی به صورت یک انسان تصور میکند. بنابراین برای خدا دست و پا و سر و صورت
قائل است. همچنین برایش خانهای تصور میکند که همان بهشت است و از آنجا به
کارهای ما نگاه میکند و مواظب ماست. یا از بهشت به زمین می اید تا کارهای
ما را درست کند. یا بهشت را باغ یا پارک بزرگی می داند که انواع وسایل
بازی و خوراکی دارد و میتوان در آنجا بازی کرد و خوشحال شد. یا در مورد
جهنم، آن را جایی میداند که آتش زیادی در آن وجود دارد. یا در مورد شیطان
او را یک آدم زشت تصور میکند که روی سرش شاخ دارد. البته کودک این موضوعات
را براساس گفتهها و شنیدهها تصور میکند.
روانشناس
دیگری به نام گلدمن این دوره را تفکر مذهبی شهودی مینامد. در این دوره
شناخت و تفکر در قالب تجارب و محسوسات حبس شده و محدودیت دارد. زمانی که
کودک وارد سن مدرسه می شود و یا به قول پیاژه وارد دوره عملیات عینی می
شود (حدود سن 11ـ7 سالگی) بهتدریج توان غلبه بر محدودیت های فکری دوره قبل
را پیدا می کند. مثلاً می تواند از چند بعد به پدیده ها بنگرد و همچنین
از حالت خودمحوری اش کاسته می شود.
وی سعی می
کند از طریق توجیهات فیزیکی، پدیده ها را توضیح دهد. بنابراین کودکان
دبستانی تلاش می کنند خدا را به عنوان یک انسان فرض کنند، یک انسان خارق
العاده و اعجاب برانگیز. توجیهات آنها گاهی مادی و خام، و گاهی فوق مادی
می شود. مثلاً گاهی خدا را مرئی و قابل رؤیت و به شکل آتش و نور و گاهی
نامرئی می پندارند. به اعتقاد گلدمن این تفکر تا سن 9 سالگی ادامه دارد.
اما از سن 13ـ9 سالگی دیدگاه کودک در مورد خدا از حالت یک انسان
فوقالعاده، به یک موجود فوق طبیعی تغییر مییابد. گلدمن این مرحله را به
طور کلی تفکر مذهبی ـ عینی میخواند.
دوره سوم
که پیاژه آن را مرحله عملیات صوری مینامد؛ مقارن با بلوغ و دوره راهنمایی
تحصیلی است. کودک در این مرحله از تفکر عینی به سمت تفکر انتزاعی حرکت
میکند، البته این حرکت تدریجی است. نوجوان، در توجیه مسائل، از
خیالپردازیهای کودکانه فاصله میگیرد و به طرف استقراء و قیاسهای منطقی پیش
میرود. در مورد علت پدیده ها فرضیاتی را در ذهن می سازد و آنها را آزمایش
میکند. این فرضیات در ابتدا با عناصر مادی محدود می شود، اما به تدریج
این عناصر کنار میرود و تفکر شکل نمادین و سمبلیک و انتزاعی میگیرد.
بنابراین فرضیاتی خارج از حوزه تجارب خود وضع می کند و با استفاده از
دلایل، آن را رد میکند یا میپذیرد. گلدمن این دوره را تفکر مذهبی انتزاعی
می خواند و سن آن را از 14ـ13 سالگی به بعد می داند*. در نتیجه نوجوان خدا
را به صورتی سمبلیک و جزء مجردات می داند و این که خدا طبیعتی غیرمادی و
روحانی دارد. گاهی از اوقات در بین نوجوانان هنوز حالت انسان پنداری
خداوند دیده می شود که شاید بتوان آن را ناشی از پایین بودن درجه هوشی یا
بی علاقگی نسبت به مسائل دینی دانست.
از این
مطالب درمییابیم که تحول مفهوم خدا همگام با رشد شناختی کودک است و هر دوره
دارای ویژگی های انحصاری است. بنابراین لازم است در هر دوره بنا به تناسب
خصوصیات ذهنی و شناختی به فرزندانمان آموزش های دینی را ارائه نماییم و
اجازه دهیم کودکان دین کودکانه خود را داشته باشند. باید از طرح و تدریس
عقاید پیچیده و مشکل برای آنها خودداری کنیم، چرا که نمیتوانند آن را درک
کنند و چه بسا موجب بدفهمی و گریز آنها از دین شود. همچنین به لحاظ عاطفی
بهتر است در این سنین خداوند را با صفات رحمت و رحمانیت معرفی کنیم و نه
با صفات قهریت. از تأکید زیاد و افراطی روی اجرای دقیق و صحیح برخی احکام
دین و عقوبت اجرا نشدن صحیح آنها خودداری نماییم؛ چرا که این تأکیدات
افراطی باعث ایجاد وسواسهای فکری و عملی در آنها و باقی ماندن این مشکل تا
سنین نوجوانی و بزرگسالی شده است. بهتر است طرح بسیاری از مسائل اعتقادی
تا دوره تفکر صوری به تأخیر افتد. انتظار می رود در این مرحله نوجوان به
دلیل افزایش توانمندی های ذهنی و شناختی، مسائل اعتقادی را از روی تفکر و
تدبر و تأمل بپذیرد و تا پایان عمر از آنها حفاظت نماید.
* شایان ذکر است که سنین یاد شده در سیر تفکر مذهبی کودک تقریبی است و تأکید میشود که نباید به عنوان سنین قطعی در نظر گرفته شود.
