انسان ها بدون خون قادر به زندگی نیستند. بدون خون، اندام‌های بدن نمی‌توانند اکسیژن و مواد مغذی لازم برای زنده ماندن را به دست آورند، بدن نمی‌تواند سرد یا گرم شود، با عفونت‌های مبارزه کند یا از شر مواد زائد بدن خودمان خلاص شود. بدون داشتن خون کافی، ضعیف تر شده و می میریم.
در زیر به برخی از اصول عالی و فوق العاده خون اشاره می‌کنیم.
اصول خون
دو نوع رگ خونی، خون را در طول بدن ما منتقل می‌کنند:
1. سرخرگ ها که خون اکسیژن دار شده (خونی که اکسیژن را از ریه ها دریافت کرده است) را از قلب به بقیه قسمت‌های بدن می‌رسانند.
2. سپس خون از طریق سیاهرگ ها به قلب و ریه برمی‌گرداند که در آنجا اکسیژن بیشتری دریافت می‌کند.
وقتی قلب می‌تپد، می‌توانید از نبضتان—مثل گردن و مچ دست— که سرخرگ‌های بزرگ و پر از خون به سطح پوست نزدیک می شوند، احساس کنید که خون در تمام قسمت‌های بدنتان حرکت می‌کند.
خونی که در این شبکه از سرخرگ ها و سیاهرگ ها حرکت می‌کند حاوی سه نوع گلوبول خونی است:
1. گلوبول های قرمز خون
2. گلوبول های سفید خون
3. پلاکت ها
در نوزادان و بچه‌های کوچک، گلوبول های خون در داخل مغز استخوان (بافت نرمی که درون استخوان‌ها قرار دارد) بسیاری از استخوان های بدن ساخته می‌شود. اما وقتی کودک بزرگتر می‌شود، گلوبولهای خونی معمولاً در مغزاستخوان استخوان‌های مهره (استخوان‌های ستون فقرات)، دنده‌ها، لگن، جمجمه، قفسه سینه و قسمت‌هایی از استخوان بازو و ران ساخته می‌شوند.
گلوبول‌ها در دستگاه گردش خون حرکت کرده و در یک مایع زردرنگ به نام پلاسما که 90% آب و حاوی مواد مغذی، پروتئین، هورمون و موادزائد است معلق هستند. خون کامل ترکیبی از گلوبولهای خونی و پلاسما می‌باشد.
گلوبول های قرمز خون
گلوبول های قرمز خون (که اریتروسیت هم نامیده می‌شوند) شبیه به دیسک‌های دندانه‌دار و صاف هستند. آنها حاوی پروتئین هموگلوبین سرشار از آهن هستند. رنگ قرمز شفاف خون زمانی ایجاد می‌شود که هموگلوبین اکسیژن را از ریه ها می‌گیرد. وقتی خون دربدن حرکت می‌کند، هموگلوبین اکسیژن را به بافت‌ها آزاد می‌کند.
بدن بیشتر از هر سلول دیگری حاوی گلوبول قرمز است و هرکدام از آنها حدود 4 ماه عمر دارند. هر روز، بدن گلوبولهای قرمز جدیدتری برای جایگزین شدن برای آنها که می‌میرند یا از دست می‌روند، تولید می‌کند.
گلوبول های سفید خون
گلوبولهای سفید خون (که لوکوسیت هم نامیده می‌شوند) بخش مهمی از سیستم بدن است که وظیفه دفاع کردن از خود دربرابر عفونت‌ها را دارد. این گلبول‌ها می‌توانند وارد جریان خون شده و از آن خارج شوند تا خود را به بافت‌های آسیب‌دیده برسانند. مقدار گلوبولهای سفید در خون بسیار کمتر از گلوبولهای قرمز است اما بدن قادر است برای مقابله با بیماری‌ها مقدار بیشتری گلوبول سفید تولید کند. گلوبولهای سفید خون انواع مختلفی دارند و عمر آنها از چند روز تا چند ماه است. سلول‌های جدید بطور مداوم در مغز استخوان ساخته می‌شود.
قسمت‌های مختلفی از خون در مقابله با عفونت‌ها دست دارند. گلوبولهای سفیدی که گرانولوسیت‌ها نامیده می‌شوند، درطول دیواره رگ‌های خونی حرکت می‌کنند. آنها با میکروب‌هایی مثل باکتری و ویروس می‌جنگند و همچنین ممکن است سلول‌هایی که عفونی شده‌اند یا به سلول‌های سرطانی تبدیل شده‌اند را هم از بین ببرند.
انواع مختلفی از گلوبولهای سفید پادتن تولید می‌کنند که سلول‌هایی خاص هستند که مواد خارجی را تشخیص داده و به از بین بردن یا خنثی‌سازی آنها کمک می‌کنند. شمارش گلوبولهای سفید (تعداد معینی از این گلوبولهای در یک حجم معین از خون) در فردی که دچار یک عفونت است معمولاً بسیار بیشتر از معمول است زیرا برای مقابله با عفونت گلوبول‌سفید بیشتری تولید شده است.
بعد از اینکه بدن با یک عفونت مقابله کرد، لمفوسیت‌ها به خاطر می‌سپارند که چطور باید آن پادتن خاص را بسازند تا به سرعت همان میکروب را اگر دوباره وارد بدن شود، از بین ببرد.
پلاکت ها
پلاکت‌ها (که ترومبوسیت هم نامیده می‌شوند) سلول‌های ریز و بیضی شکل هستند که در مغزاستخوان ساخته می‌شوند. این سول‌ها در فرایند لخته سازی خون شرکت دارند. وقتی یک رگ خونی پاره می‌شود، پلاکت‌ها در آن نقطه جمع می‌شوند و کمک می‌کنند که خونریزی از بین برود. پلاکت‌ها فقط 9 روز در جریان‌خون زنده می‌مانند و بطور مداوم با سلول‌های جدید جایگزین می‌شوند.
پروتئین‌های مهم که عوامل لخته‌ساز نامیده می‌شوند در فرایند لخته کردن خون اهمیت زیادی دارند. بااینکه پلاکت‌ها به تنهایی می‌توانند خونریزی‌های کوچک را ببندند یا موقتاً خونریزی را متوقف کنند، برای ایجاد یک لخته بزرگ و قوی به عمل عوامل لخته‌ساز نیاز است.
پلاکت‌ها و عوامل لخته‌ساز برای شک‌گیری توده‌های جامد برای مهروموم کردن منافذ، زخم‌ها، برییدگی‌ها و خراش‌ها و جلوگیری از خونریزی در داخل و سطح بدن، در کنار هم کار می‌کنند. فرایند لخته سازی مثل ی پازل است، وقتی قطعه آخر سر جایش قرار می‌گیرد، لخته سازی اتفاق میافتد. اما حتی اگر یک قطعه گم شده باشد، قطعه‌های نهایی نمی‌توانند کنار هم قرار گیرند.
وقتی رگ‌های خونی بزرگ بریده شده یا پاره می‌شوند، بدن قادر نخواهد بود فقط با لخته‌کردن خود را ترمیم کند. در این موارد، برای کمک به کنترل خونریزی نیاز به بخیه خواهد بود.
مواد مغذی موجود در خون
خون حاوی مواد دیگری مثل موادمغذی گرفته شده از غذاهایی که توسط دستگاه گوارش هضم و جذب شده است نیز می باشد. خون همچنین هورمون‌هایی در خود دارد که توسط غدد درون‌ریز تولید می‌شوند و آنها را به قسمت‌هایی از بدن که لازمشان دارد، می‌برد.
برای بهره بردن از سلامتی خون امری حیاتی است زیرا بدن به منبع مداومی از اکسیژن و سوخت برای میلیاردها سلول خون تکیه می‌کند. حتی قلب هم بدون اینکه خون در رگ‌های خونی که غذا را به دیواره‌های عضلانی آن می‌آورد، قادر به باقی ماندن نیست.
خون دی‌اکسیدکربن و سایر موادزائد را هم به ریه، کلیه‌ها و دستگاه گوارش می‌برد تا از آنجا از بدن خارج شوند.
سلول‌های خونی و برخی پروتئین‌های خاص موجود در خون را می‌توان با تزریق خون فردی دیگر به آن فرد جایگزین کرد. علاوه بر انتقال خون کامل، افراد می‌توانند یک ترکیب خاص خون مثل پلاکت یا گلوبول‌قرمز و یا یک عامل لخته‌ساز را نیز از طریق انتقال خون دریافت کنند. وقتی فردی خون اهدا می‌کنند، خون کامل را می‌توان به بخش های مختلفی جدا کرد تا به این طریق قابل استفاده باشد.
بیماری های گلوبول های قرمز خون
بیشتر اوقات خون بدون مشکل عمل می‌کند اما گاهی‌اوقات، اختلالات خون می‌تواند موجب بروز بیماری شود. بیماری‌های خونی که بیشتر کودکان را درگیر می‌کند می‌تواند هرکدام از سه نوع سلول خونی را شامل شود. سایر انواع بیماری‌های خون بر روی پروتئین‌ها و موادشیمایی موجود در پلاسما که مسئول لخته کردن خون است اثر می‌کند.
متداول‌ترین نوع بیماری که روی گلوبولهای قرمز خون اثر می‌کند، آنمی یا کم‌خونی است که در آن تعداد گلوبولهای قرمز در خون کمتر از حد نرمال است. آنمی با کاهش مقدار هموگلوبین خون همراه است. علائم آنمی-مثل رنگپریدگی، ضعف، ضربان قلب تند و رشد ضعیف نوزادان و بچه‌ها—به‌خاطر کاهش ظرفیت خون برای حمل اکسیژن، اتفاق میافتد.
آنمی معمولاً به‌خاطر ناکافی بودن تولید گلوبولهای قرمز یا تخریب سریع آنها ایجاد می‌شود. در موارد حاد آنمی مزمن یا وقتی مقدار زیادی خون از دست می‌رود، ممکن است فرد به انتقال خون کامل یا گلوبول‌قرمز نیاز پیدا کند.
آنمی ایجاد شده بخاطر تولید ناکافی گلوبولهای قرمز. مشکلاتی که باعث کاهش تولید گلوبولهای قرمز خون می‌شود، عبارتند از:
• آنمی ناشی از کمبود آهن. متداول‌ترین نوع آنمی که کودکان و نوجوانان از هر سنی که در رژیم‌غذاییشان مقدار کمی آهن وجود داشته باشد یا مقدار زیادی از گلوبولهای قرمز خون خود را با خونریزی از دست داده باشند، را مبتلا می‌کند. نوزادان نارس، نوزادانی که تغذیه خوبی ندارند، دختران نوجوانی که عادت‌ماهیانه می‌شوند، و آنها که بخاطر بیماری بطور مداوم خون از دست می‌دهند، بیشتر دچار آنمی ناشی از کمبود آهن می‌شوند.
• مسمومیت سرب. وقتی سرب وارد بدن می‌شود، بیشتر آن وارد گلوبولهای قرمز می‌شود که در آنجا می‌تواند در تولید هموگلوبین اخلال ایجاد کند. این مشکل می‌تواند منجر به آنمی شود. مسمومیت سرب می‌تواند بر سایر بافت‌های بدن مثل مغز و سیستم عصبی بدن اثر بگذارد. گرچه مسمومیت سرب این روزها تداول کمتری دارد، هنوز هم در بسیاری از شهرهای بزرگ مخصوصاً جاهایی که بچه‌های کوچک تراشه‌های رنگ یا گردوخاک ناشی از نقاشی‌های حاوی سرب که از دیوارهای ساختمان‌ها کنده شده وارد بدنشان شود اتفاق میافتد.
• آنمی ناشی از بیماری مزمن. کودکانی که به یک بیماری مزمن مبتلا هستند (مثل سرطان یا عفونت ویروسی نقص ایمنی انسانی) معمولاً به آنمی هم مبتلا می‌شوند.
• آنمی ناشی از بیماری کلیوی. کلیه‌ها اریتروپوئتین تولید می‌کنند که هورمونی است که تولید گلوبولهای قرمز خون را در مغزاستخوان تحریک می‌کند. بیماری کلیوی می‌تواند در اولید این هورمون اخلال ایجاد کند.
• آنمی ایجاد شده بخاطر تخریب سریع گلوبولهای قرمز خون. وقتی گلوبولهای قرمز بخاطر بیماری سریعتر از حالت طبیعی تخریب می‌شوند (فرایندی که همولیز نام دارد)، مغزاستخوان با افزایش تواید گلوبولهای قرمز خون جدید سعی در جبران آن می‌کند. اما اگر گلوبولهای قرمز سریعتر از جایگزین شدن آنها تخریب شوند، فرد دچار آنمی می‌شود.
دلایل عمده افزایش سرعت تخریب گلوبولهای قرمز در کودکان عبارتند از:
• کمبود G6PD .G6PD آنزیمی است که به حفاظت از گلوبولهای قرمز دربرابر تاثیرات مخرب برخی موادشیمیایی موجود در غذاها و داروها کمک می‌کند. وقتی این آنزیم کافی نباشد، این مواد شیمیایی می‌تواند موجب همولیز گلوبولهای قرمز شود. کمبود G6PD یک بیماری ارثی متداول در بین نژاد افریقایی، مدیترانه‌ای و شرق آسیا است.
• اسفروسیتوز ارثی. مشکلی ارثی است که در آن گلوبولهای قرمز شکل درستی ندارند (مثلاً .کره‌های کوچک به جای دیسک شکل) و مخصوصاً به خاطر یک مشکل ژنتیکی با پروتئینی که در ساختار گلوبولهای قرمز خون است، شکننده هستند. این شکنندگی باعث می‌شود سلول‌ها زود تخریب شوند.
• آنمی همولیتیک خودایمن. گاهی‌اوقات—بخاطر بیماری یا بی هیچ دلیل مشخصی—سیتم ایمنی بدن به اشتباه به گلوبولهای قرمز خون حمله کرده و آنها را تخریب می‌کند.
• آنمی سلول‌های داسی‌شکل که در نژاد افریقایی متداول‌تر است، بیماری است که موجب تولید غیرطبیعی هموگلوبین می‌شود. گلوبولهای قرمز داسی شکل شکل می‌شوند و نمی‌توانند اکسیژن کافی حمل کنند و خیلی زود تخریب می‌شوند. سلول‌های داسی شکل خون به طور غیرطبیعی هم به هم میچسبند و موجب انسداد رگ‌های خونی می‌شوند. این انسداد در رگ‌های خونی می‌تواند اندام‌ها را به طور جدی تخریب کرده و موجب درد شدید شود.
بیماری های گلوبولهای سفید خون
• نوتروپنی زمانی اتفاق میافتد که مقدار کافی از یک نوع خاص گلوبول سفید خود برای محافظت از بدن در برابر عفونت‌های باکتریایی وجود ندارد. افرادیکه از داروهای شیمی‌درمانی خاص برای درمان سرطان استفاده می‌کنند ممکن است دچار نوتروپنی شوند.
• ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) ویروسی است که به نوع خاصی از گلوبول‌ها سفید خون (لمفوسیت‌ها) که برا مقابله با عفونت عمل می‌کنند، حمله می‌کند. عفونت ناشی از آن ویروس می‌تواند موجب ایدز (سندرم نقص ایمنی اکتسابی) شده و بدن را آسیب‌پذیر دربرابر عفونت‌ها و بیماری‌های دیگر قرار دهد. نوزادان تازه متولد شده ممکن است وقتی در رحم هستند، در زمان تولد، یا از شیردهی از مادر مبتلا، مبتلا شوند، گرچه عفونت HIV جنین و نوزاد با درمان‌های پزشکی مناسب مادر در طول بارداری و وضع‌حمل معمولاً قابل پیشگیری است. نوجوانان و بزرگسالان ممکن است از رابطه جنسی با فرد مبتلا یا استفاده اشتراکی از سوزن‌های مخصوص استفاده دارو یا موادمخدر به این مشکل مبتلا شوند.
• لوکمی‌ها سرطان مخصوص سلول‌هایی است که تولید گلوبول سفید می‌کنند. این سرطان‌ها شامل لوکمی میلوئید حاد (AML)، لوکمی میلوئید مزمن (CML)، لوکمی لمفوسیتی حاد (ALL)، و لوکمی لمفوسیتی مزمن (CLL) می‌باشد. متداول‌ترین نوع لوکمی که برای کودکان اتفاق میافتد، ALL و AML می‌باشند. در 25 سال گذشته، دانشمندان پیشرفت‌های شگرفی در زمینه درمان انواع مختلف لوکمی کودکی مخصوصاٌ ALL داشته‌اند.
بیماری های پلاکت ها
• ترومبوسیتوپنی یا پایینتر از حد نرمال بودن تعداد پلاکت‌ها معمولاً به این دلیل تشخیص داده می‌شود که فرد دچار کبودی‌ها یا خونریزی‌های غیرطبیعی می‌شود. ترومبوسیتوپنی زمانی اتفاق میافتد که فرد از برخی داروهای خاص استفاده می‌مند یا وقتی بدن از مقدار زیادی پلاکت استفاده می‌کند، دچار عفونت یا لوکمی می‌شود. پورپورای ترومبوسیتوپنیک ایدیوپاتیک (ITP) مشکلی است که در آن سیستم ایمنی بدن به پلاکت ها حمله کرده و آنها را تخریب می‌کند.
بیماری های سیستم لخته ساز
سیستم لخته ساز بدن به پلاکت ها و عوامل لخته ساز مختلف و ترکیبات دیگر خون متکی است. اگر یک نقص ارثی یکی از این ترکیبات را تحت‌تاثیر بگذارد، فرد دچار اختلال خونریزی می‌شود. اختلالات خونریزی متداول عبارتند از:
• هموفیلی، مشکلی ارثی که معمولاً برای پسرها اتفاق میافتد و شامل کمبود یک عامل لخته ساز خاص در خون می‌شود. افراد مبتلا به هموفیلی جدی در خطر خونریزی بیش از اندازه و کبودی بعد از کارهای دندان پزشکی، جراحی و تروما هستند. این افراد ممکن است دچار خونریزی‌های بسیار خطرناک و کشنده شوند.
• بیماری فون ویلبراند که متداول‌ترین نوع اختلال خونریزی ارثی است و شامل کمبود یک عامل لخته ساز هم می‌شود. هم مردها و هم زنان را مبتلا می‌سازد.
عوامل دیگر دخیل در مشکلات لخته سازی خون شامل بیماری کبد مزمن (عوامل لخته‌ساز در کبد تولید می‌شوند) و کمبود ویتامین K (ویتامین لازم برای تولید برخی عوامل لخته ساز) می‌باشد.
