تبیان، دستیار زندگی

صنایع دستی استان خراسان شمالی :
گلیم بافی :
گلیم در واقع نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تار وپود به یکدیگر ایجاد می شود. گلیم از جمله قدیمی ترین زیر اندازهایی است که توسط بشر ابداع شده و مورد استفاده قرار گرفته است تا جایی که محققان سابقه 7 هزار ساله برای آن قائلند. الیاف استفاده شده در این زیر اندازها عمدتا طبیعی بوده . در بیشتر روستاهای استان در هنگام بافت از نقشه استفاده نمی شود و از نقوش ذهنی که دارای تنوع بیشتری هستند استفاده می گردد . گلیم ها دارای بافت یک رو و دورو می باشند و کاربری آنها در زمینه هایی مثل پادری ، کناره ، گلیم زیر انداز ، گلیم تزئینی مانند تابلو، کوله پشتی ، رومبلی ، کفش و کیف زنانه و... می باشد .
سفره کردی :
رایج ترین هنر عشایر کرد ، بافت نوعی گلیم به نام سفره کردی است که بازگو کننده داستان زندگی بافنده است. این هنر مختص به خراسان بوده که در شهرستانها ی بجنورد ، مانه و سملقان ، شیروان ، فاروج و اسفراین رواج دارد. سفره کردی در ابعاد 150*100 ،120*100 و 200*100 سانتیمتر مربع و از جنس پشم بافته می شود. نقوش بکار رفته در این دستبافته ها عمدتا شامل نقوش انتزاعی گیاهی ، حیوانی و نقوش هندسی و بر اساس سه شکل مربع،مثلث و دایره می باشد.
جاجیم و پلاس :
جاجیم دست بافته ای است ضخیم شبیه پلاس یا گلیم که راه راه و رنگین است و مانند سایر دست بافته ها به عنوان زیر انداز مورد استفاده قرار میگیرد و جنس آن عمدتا از پشم انتخاب می گردد . رنگ ونقش آن متنوع و نمادهایی مانند جوان بودن بافنده و امید به آینده ای روشن را در بر دارد .
پلاس نیز نوعی گلیم پشمی است که از دیر باز به عنوان یک زیرانداز مناسب برای محافظت از رطوبت ، سرما و گرمای زمین بکار می رود و بدین لحاظ در مفروش نمودن کف چادر عشایر خراسان شمالی و ساختن سیاه چادر و همچنین به عنوان زیرانداز در خانه های روستایی مورد استفاده قرار گرفته است .بافت گونه «پیچ » پلاس منحصر به خطه خراسان شمالی است.
فرش و قالیچه ترکمن:
فرش ترکمن هنر دست زنان ترکمن استان است که در منطقه جرگلان و ساکنین ترکمن نشین بجنورد و همچنین در شهرستانهای مانه و سملقان رواج داشته و نقوش بسیار زیبا و خاص آن چشم را نوازش می دهد. عمدتا نقوش فرشهای ترکمن از لحاظ شکل هندسی و شکستگی خطوط ، خاص مردم کوچ نشین است که بصورت ذهنی و در انواع طرحهای ترکمن یموتی ، شانه ای ، آغال ، چهار قاب،غزال گز و قاشقی بافته می شود .
پشتی ترکمن:



یكی دیگر از دست بافته های زیبا كه توسط زنان تركمن بافته می شود پشتی های تركمنی است و شامل دوقسمت: 1-پلاس 2- قسمت پرزدار می باشد .
پشتی ترکمنی بسیار شبیه قالیچه است . رنگهای غالب استفاده شده در آن چهار رنگ ، قزل ، طلایی ، قره و آق بوده و نقوش جای گرفته در آن را گلچه و قره نقش می خوانند .
چاروق :
چاروق به استناد لغت نامه دهخدا کلمه ای ترکی است وبه نوعی پای افزار ویا کفش اطلاق
می شود که از پوست تهیه شده باشد وآن را با ریسمانهای ضخیم وبلندی بپای بندند .
قدیمی ترین نمونه های چاروق موجود در این استان مربوط به حدود هفتاد سال پیش است ، حال آنکه قدمت این نوع پای پوش به سالهای بسیار دور تر از این زمان برمی گردد.
چاروق با ویژگی ها وظاهر خاصش از گذشته های دور در مناطق شمال شرقی ایران از جمله بجنورد متداول بوده است وبا توجه به وجود ساکنین کرد وترک می توان این پای افزار سنتی را متعلق به این منطقه دانست . این پای افزار به دو شیوه تهیه می شده که نوعی از آن با ظرافت کمتر ومخصوص اقشار کم در آمد جامعه بوده ونوع خاص آن از چرمی با کیفیت بالا وظرافت ودقت بیشتر تهیه می شود .

نساجی سنتی :
در گذشته این هنر درصد بالایی از مواد اولیه مورد نیاز تولید لباس و پوشاک را در استان تامین می کرده است.در حال حاضر نیز بخشی از این منسوجات نظیر چادر شب ، حوله و ... در شهرستانهای جاجرم و اسفراین بافته می شود. از ابعاد بزرگ تولید شده آن نیز برای پیچیدن رخت خواب و از ابعاد کوچک آن نیز برای رومیزی و پرده و ... استفاده می شود.
علاوه بر چادر شب ، ابریشم بافی نیز جزو دستبافته دستگاهی استان محسوب می شود که به دلیل قیمت بالای مواد اولیه آن برای مراسم خاصی چون مراسم عروسی استفاده می شود.
چوخه:
چوخه را نوعی تن پوش پشمی معنی نموده اند . چوخه بافی از صنایع دستی خراسان به ویژه خراسان شمالی است که البته در چند دهه اخیر از رونق کمتری برخوردار بوده است. چوخه به عنوان جلیقه، لباس کشتی(پالتوی چوخ)، پا تابه ، کت و شلوار و ... بکار می رود و به علت نوع آب و هوای سرد و شرایط اقلیمی، مردان چوخه را به عنوان البسه در زمستان استفاده می کنند.این لباس را به عنوان یک قانون در هنگام مبارزه کشتی به تن می کردند و به این ترتیب نام این مبارزه به کشتی با چوخه شهرت یافت. مهمترین علت پوشیدن این لباس استحکام آن است به طوریکه که در مبارزه کشتی هیچ پارچه ای مانند چوخه دوام نمی آورد.
طراحی سنتی:
طراحی سنتی در مفهوم عام در برگیرنده نقوشی است که براساس فرهنگ، آداب و رسوم قومی و مردمی و افکار و اعتقادات و باورهای مذهبی و دینی بوجود آمده اند. طراحی سنتی شامل نقوش انتزاعی برگرفته از فرم های طبیعی می شود که خاص هنرمندان ایرانی است. پایه و اساس طراحی سنتی در استفاده از شکل دایره و خطوط منحنی و کمان(‌قوس) می باشد البته در طراحی سنتی به صورت بومی و روستایی از خطوط شکسته نیز استفاده می شود که توسط خطوط مورب و عمودی و افقی ترسیم می شوند.
جوراب بافی:
جوراب بیشتر توسط اقوام چادر نشین تولید و استفاده میشود. نام دیگر جوراب محلی،جوراب کرکی است که به جوراب کردی هم معروف است. طرحهای آن بیشتر نقوش هندسی و رنگهای به کار رفته در بافت جوراب رنگهای قرمزتند،سرمه ای و زرد می باشد. نخ به کار رفته در جورابهای سنتی نیز از پشم گوسفند تهیه می شود.
کلاه کرکی:
کلاه کرکی ، از جنس کرک می باشد که به دلیل داشتن حفاظ روی گوش در اصطلاح محلی به کلاه گوشی نیز معروف است. این هنر از هنرهای دستی خاص و کهن شهرستانهای گرمه و جاجرم است که ماده اولیه آن کرک بز بوده و به صورت کاملا خام و خود رنگ استفاده می شود. مراحل بافت آن بسیار ساده و بدون دخالت هیچگونه ماشین یا ابزار خاص،تنها توسط 5 عدد میل چوبی بافته می شود.از خواص منحصر به فرد آن غیر قابل نفوذ بودن در برابر سرما،نم و رطوبت است که باعث شده تا کنون کاربرد خود را حفظ نماید.
نمد مالی:
نمد مالی مصنوعی است که بر اثر درگیری و تراکم پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شود.این مصنوع در منطقه راز و جرگلان بیشتر به چشم می خورد و زمینه آن خود رنگ بوده و به رنگهای کرم و قهوه ای تولید شده و در نگاره های جای گرفته در آن نیز معمولاًاز رنگ قرمز استفاده می گردد.
هنگام نقش اندازی در نمد از تصاویر هندسی و همچنین حرکات اسپیرال یا حلزونی استفاده می شود. کلاه،پالتو ، زیر انداز و ... محصولات تولید شده از نمد می باشند.
نگارگری ( مینیاتور ) :
مینیاتور در لغت به معنی کوچکتر نشان دادن است. هر شی هنری و ظریف و ریز با هر سبک و شیوه ای که ساخته شود میناتور نامیده می شود.
در نقاشیهای مینیاتور،تصاویر شباهتی با عالم واقعی ندارند.حجم و سایه روشن نیز به کار نمی رود.رنگهای مورد استفاده در این هنر بازگو کننده احساسات رقیق انسان و هنرمند بوده و از آن بیشتر برای تجسم بخشیدن به حالات درونی و بیان احساسات، که ریشه در پاکی سرشت انسان دارد استفاده می شود.
معرق چوب:
معرق اصولا هر چیز رگه دار را گویند . مفهوم معرق در این نوع به خصوص هنر ، به معنی ایجاد نقش ها و طرح های زیبا است که از دور بری وتلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پولیستر شکل می گیرد. معرق چوب در ایران هنری جوان و قدمتی حدوداً پنجاه ساله دارد. موطن اصلی این هنر معلوم نیست اما در کشورهایی چون چین وهند و..... به صورتهای مختلف وجود داشته است .معرق کاری در واقع فن وتکنیکی می باشد که شامل فن برشکاری ، انتخاب چوب وپولیش و رنگ کاری است که شامل دونوع است معرق برجسته ومعرق تخت.
البسه محلی:
در خراسان شمالی به دلیل وجود قومیتهای مختلف ترکمن،کرد و ترک و... وهم نشینی فرهنگهای مختلف البسه محلی با رنگهای متنوع و شاد و نقوش مختلف شکل گرفته است.
لباس کردی:
لباس کردی از بخشهای مختلفی به شرح ذیل تشکیل شده است:
شلیته، گراس، جلیقه، یاشار، سربند، گار، جوراب سفید و چاروق
لباس ترکمن:
پوشاک مورد نیاز افراد خانواده ترکمن توسط زنان قبیله و از پشم گوسفند یا ابریشم تهیه می گردد.
البسه محلی ترکمن در دو بخش زنان و مردان:
در بخش مردان: دون یا معروف به قرمز دون - اچمك
در بخش زنان: چاوك- كولته - چلپی - یلك- یالق
رودوزی های سنتی
رودوزی سنتی هنر آراستن پارچه های ساده با بهره گیری از نخهای الوان و با کمک سوزن و قلاب است. زنان ترکمن بر حاشیه پیراهن، شلوار، سرآستین، کلاه و کمربند لباسهای محلی، سوزندوزیهایی را در نقشهای مختلف انجام می دهند.زنان هنرمند کرد نیز سوزندوزیهای ظریفی را بر سر آستین،پائین لباس و دور یقه انجام می دهند.
از انواع دوخت های این استان گلدوزی روی پوستین ، روی چاروق ملیله دوزی و منگوله بافی ، یراق دوزی و ابریشم دوزی،زنجیره دوزی ، و از جمله دوختهای كردی این منطقه ، سنبله دوزی ،زری دوزی و نوار دوزی را می توان نام برد.
زیور آلات سنتی:
زیور آلات مکمل لباسهای سنتی و بومی بوده و معرف آداب،رسوم،عادات و سنن و فرهنگ مردم این استان می باشد.آنچنان که در مراسم عروسی و جشن و شادمانی اسب عروس نیز با زیور آلات خاص تزئین می شده است.
هنرمندان ترکمن خراسان شمالی با استفاده از طلا ، نقره، قلع، فیروزه، یشم، عقیق، مهره ها و نگینهای شیشه ای رنگی . با ابزاری چون سندان، چکش، سمباده، سوهان،انبردست ، سیم چین و مته و ... و با ذوق و مهارت خاصی ، ضمن حفظ ویژگیها و اصالتهای منطقه به خلق این آثار هنر مشغولند.
ساخت سازهای سنتی :
موسیقی یکی از ارکان اصلی مراسم، جشنها و آئینهای مختلف در فرهنگ بومی ، مذهبی و ملی این سرزمین و این استان جایگاه ویژه ای دارد.به همین دلیل ساخت سازهای سنتی همواره از مراتب خاصی برخوردار بوده است.از سازهای بومی و رایج در این استان می توان به سازهای دو تار ، سه تار،دهل و سرنا،دایره، کمانچه و قشمه اشاره نمود.
ساز قشمه جزو سازهای اصیل این استان بوده که دارای هفت بند در بالا و یک بند در زیر می باشد و بدنه نی آن از جنس چوب ساخته می شود.
رنگرزی سنتی:
رنگین نمودن الیاف یا پارچه های ابریشمی، پشمی، کرک و پنبه را با استفاده از مواد طبیعی که منشاء گیاهی یا حیوانی دارند، با کمک روشهای قدیمی و کاملا سنتی رنگرزی می گویند.
در بخش رنگینه های گیاهی ، گیاهانی چون روناس،گل بابونه،برگ انگور،برگ درخت توت، پوست انار، زعفران ، پوست پیاز و ... کاربرد داشته و در بخش رنگینه های حیوانی نیز ، قرمز دانه بهترین ماده رنگزای می باشد .
منبت چوب:
منبت کاری به مفهوم رویاندن می باشد و علت استفاده از این نام طرحهای گیاهی بوده که بر روی چوب کنده کاری می شده است. تاریخ منبت کاری مقارن با استفاده از چوب است و حیات بشری جدا از آن نبوده است.
در استان خراسان شمالی، با توجه به شرایط مساعد اقلیمی و تنوع بافت گیاهی و امکان تهیه انواع چوب در این استان بخصوص در دهکده روئین در شهرستان اسفراین وجود داشته و کارگاههای منبت کاری در منطقه اسفراین مشغول فعالیت می باشند .
تذهیب و تشعیر:
تذهیب به معنای زراندود کردن و طلا کاری با نقوش الهام گرفته از طبیعت،ولی کاملا تجریدی،منظم و هندسی است که با خطوط مشکی و آب طلا تزئین شده و با رنگهایی چون شنگرف،لاجورد،سفید آب زنگار و زعفران تکمیل می گردد.تشعیر نیز از شعر به معنای "مو" گرفته شده است. در این هنر قلم گیری با نازکی و ظرافت یک مو انجام می شود و با نقوش گیاهی و جانوری همراه است و معمولا درحاشه نسخه های خطی ، کتابها و تابلوهای نگارگری استفاده می شود.

 منبع : سایت