تبیان، دستیار زندگی

منبع : مجله اندیشه انقلاب اسلامی، شماره 2

اینک در ذیل فرازهایی چند از نظر خوانندگان گرامی در این باره می گذرد، که انتظار می رود مورد توجه خوانندگان این مقاله قرار گیرد، و اگر چنانچه به خطا رفته ایم به نقد آن بپردازند:

ویژگی خاص امام از نظر جسم و جان

قیام حاج آقا نورالله اصفهانی

در مهرماه سال 1306، حاج آقا نورالله اصفهانی از فقهای بزرگ و روحانی اول اصفهان به منظور جلوگیری از خودکامگی های رضاخان پهلوی که دوسال بود با تشکیل مجلس مؤسسان و تغییر در قانون اساسی، سلسله قاجاریه را منقرض کرده بود و خود نیز شاه ایران گشته بود، با جماعتی از علمای اصفهان به قم آمد تا در کنار حوزه علمیه صدای خود را رساتر به گوش رضاخان برساند. او از علمای شهرهای دیگر هم دعوت کرد که برای کسب آن منظور، در قم به وی بپیوندند، و پیوستند و بر اثر آن جمعیت زیادی از علما در قم اجتماع کردند.

در طی مدت دو ماه، آمد و رفت نمایندگان رضاخان از جمله؛ تیمورتاش وزیر دربار، بین قم و تهران برقرار بود. قیام حاج نورالله در سراسر کشور انعکاس یافت، و رضاخان را به این فکر انداخت که مبادا قیام، طولانی و دامنه دار شود و به جای باریکی بکشد. دو ماه بعد حاج آقا نورالله رهبر قیام به طرز مرموزی در همان قم درگذشت و شهرت یافت که او را به دستور رضاخان با آمپول هوا به قتل رسانیدند و بر اثر آن علمای مهاجر پراکنده شدند و نهضت نیز شکست خورد.

امام خمینی(ره) که در آن زمان بیست و پنج سال داشته و از فضلای جوان بودند، ناظر آن حرکت انقلابی و قیام علما و شکست آن بوده اند، که در دی ماه 1356 در تبعید نجف اشرف، از آن قیام ناکام یاد کرده و می فرمایند:

«در زمان این مرد سوادکوهی رضاخان که اهل سوادکوه مازندران بوده است در زمان رضاخان، قلدر نانجیب، یک قیام از علمای اصفهان شد. ما حاضر واقعه بودیم. علمای اصفهان از اصفهان آمدند به قم و علمای بلاد هم جمع شدند در قم، و نهضت کردند، ولی رضاخان و اعضای دولت او نهضت را شکستند. اینها که زور نداشتند، یا آنها را فریب دادند، یا هرچی که بود، نهضت را شکستند.»

حادثه ناگوار تبعید مرحوم بافقی

سه ماه پس از شکست قیام حاج آقا نورالله، در نوروز سال 1307 که زن و دختران رضاخان برای تحویل سال جدید به قم آمده بودند، چون حجاب درستی نداشته اند، مورد تعرض و نهی از منکر مرحوم شیخ محمدتقی بافقی؛ از علمای اوتاد حوزه که متصدی پرداخت شهریه طلاب بوده، واقع می شوند. خبر به تهران می رسد، و رضاخان خود با جمعی از افسران مسلح به قم می آید، و در حرم، مرحوم بافقی را زیر مشت و لگد می گیرد، سپس دستور می دهد که او را در شهربانی قم زندانی کنند. آنگاه پس از چند ماه، ایشان را به شهر ری تبعید می کند و این بزرگوار، تا پایان دوره رضاخان در آنجا به حال تبعید به سر می بردند. از حادثه ناگواری که برای مرحوم بافقی اتفاق افتاد، طلاب قم سخت منقلب می شوند، ولی کاری از آنها ساخته نبود؛ جز اینکه کینه آن قلدر بی رحم را به دل بگیرند. امام خمینی(ره) از جمله آن افراد بوده و در قم حضور داشته اند. مرحوم بافقی در حضرت عبدالعظیم(ع) که منبر می رفته نیز، از رضاخان انتقاد می کرده و ساکت نبوده است.

استاد و پدر استاد

حضرت امام خمینی(ره) در سال 1307 شمسی، که آیت الله میرزا محمدعلی شاه آبادی از تهران به حوزه قم منتقل می شود و در آن اقامت می کند و به تدریس اشتغال می ورزد، حدود هفت سال عرفان اسلامی را در محضر ایشان تحصیل کردند.

آیت الله شاه آبادی فقیه و فیلسوف و عارف بالله بوده اند، و یکی از فقهای بزرگ، به شمار می رفتند. آشکار است که در آن مدت طولانی، کاملاً با روحیه استاد؛ که سخت به او دل بسته بود و همچنین با سابقه علمی و مبارزاتی وی و پدرش آیت الله میرزا محمدجواد بیدآبادی اصفهانی متوفای سال 1312 قمری آشنا شده بود.

از استاد شنیده بود که پدرش، آیت الله میرزا محمدجواد بیدآبادی اصفهانی از شاگردان فقیه اعظم صاحب جواهر، به امر معروف و نهی از منکر و اجرای اوامر الهی اهتمام زیادی داشته است. از این رو در اصفهان به اقامه حدود شرعی می پرداخته، چون این خبر به ناصرالدین شاه قاجار می رسد، از این عمل سخت ناراحت شده، و ایشان را از این کار منع می کند، اما آیت الله بیدآبادی بدون توجه به دستور شاه، به اجرای فرامین الهی ادامه می دهد.

شاه قاجار که دستورهای مکرر خود را بی نتیجه می بیند، تصمیم می گیرد که ایشان را به تهران تبعید کند، تا عملاً از کار وی جلوگیری به عمل آورد. براین اساس در سال 1304 قمری او را بادو فرزندش محمدعلی (آیت الله شاه آبادی) و علی محمد به تهران می آورد، تا در آنجا سکونت ورزد. مرحوم بیدآبادی در یکی از مساجد تهران، به اقامه نماز جماعت مشغول می شود.

از آن مسجد تا منزل او، مغازه کنت ارمنی قرار داشت که در آن مشروبات الکلی دربار ناصرالدین شاه تأمین می شد. آیت الله بیدآبادی، نخست از باب نهی از منکر او را نصیحت می کند که دست از آن کار خلاف شرع بردارد، و چون کنت ارمنی اعتنایی نمی کند، یک روز پس از اقامه نماز جماعت با نمازگزاران مسجد، در حالی که دو فرزندش میرزا محمدعلی و علی محمد را همراه داشته، به طرف مغازه کنت شراب فروش می روند. در مغازه، وی شخصا خمره بزرگ شراب را در چاه سرازیر می کند و مریدانش هم تمام ظرف های شراب را در چاه خالی می کنند، اما به دستور او از شکستن ظرف ها، که مالیات داشته است، خود داری می نمایند.

ناصرالدین شاه که از این واقعه باخبر می شود، به آقا پیغام می دهد؛ این چه کاری بود که انجام دادی؟ آقا در جواب می گوید: «این عمل را از باب نهی از منکر انجام داده ام، من خیال می کردم تو ناصر دینی ولی حالا فهمیدم کاسر (شکننده) دینی». شاه که این را می شنود دستور می دهد؛ قضیه را دنبال کنند. آیت الله میرزامحمد جواد هم که می بیند، می خواهند برایش دردسر درست کنند، تصمیم می گیرد به اصفهان مراجعت کند.

چون این خبر در اصفهان به ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه حکمران خودکامه اصفهان می رسد، به پدرش اطلاع می دهد، که هر طور هست آیت الله را در همان تهران نگاه دارد و بازگشت او به اصفهان به صلاح تاج و تخت نمی باشد. آن گاه، رضا قلیخان سراج الملک را بر آن می دارند که آیت الله را ملاقات نموده و با نرمش او را از بازگشت به اصفهان منصرف سازد. آیت الله بیدآبادی به این شرط حاضر می شود، در تهران بماند که مغازه شراب فروشی کنت ارمنی را خریداری کرده، و به مسجد تبدیل کنند. سراج الملک هم محل را خریداری نموده و آن را به صورت مسجد در می آورد، و این همان مسجد کنونی سراج الملک در خیابان امیرکبیر است. وقتی مسجد ساخته می شود، آیت الله شاه آبادی در آن اقامه جماعت می کند. هنوز هم این بیت بر سر در آن مسجد نقش بسته است:

آری، سید روح الله خمینی(ره) از این واقعه که پدر استادش با آن مواجه بوده، و به همان جهت هم استادش در تهران اقامت می کند، با خبر می شود و خدا می داند که چقدر در روحیه او برای مبارزه با طاغوتیان زمان اثر می گذارد.

آیت الله میرزامحمدعلی شاه آبادی، فرزند آن پدر و استاد عرفان امام خمینی(ره) که در نجف اشرف و سامره از شاگردان آیت الله آخوند خراسانی، و آیت الله میرزا محمدتقی شیرازی بود، پس از بازگشت به ایران سال ها در همان مسجد سراج الملک به اقامه نماز جماعت، و در منزلش به تدریس، و جمعا تبلیغ دین اشتغال داشته است.

او نیز مانند، پدری روحانی، مبارز و بیدار بود و مراقب، که هرجا لازم شد در مقابل کژی ها، از هرکه باشد، مردانه بایستد. وی زمانی که آیت الله سید حسن مدرس، با رضاشاه، مبارزه می کرد، متوجه ریاکاری ها و تظاهر وی نسبت به دین داری شد. و شرکت رضاخان سردار سپه در مجالس عزاداری و آمد و رفت او به خانه علما و دست بوسی آنها، را دلیلی آشکار برای چاپلوسی های وی دید. چنانکه، آیت الله حایری مرجع تقلید در قم، طی نطقی در مجلس چهارم گفت: «هرچند رضاخان ضررهایی دارد، اما منافع او بیشتر از ضررهایش می باشد، و باید سعی کرد ضررهای او مرتفع شود، تا منافعش عاید مملکت گردد»، آیت الله شاه آبادی به او گفت: «مردک الان که به قدرت نرسیده است، این چنین به دست بوسی علما و مراجع می رود و تظاهر به دینداری می کند و از محبت اهل بیت(ع) دم می زند، لکن به محض آنکه به قدرت رسید، به همه علما پشت می کند، و به اول کسی هم که لگد می زند خود شما هستید»!

معلوم شد که این حدس آن مرحوم چگونه علنی شد، و رضاخان آیت الله مدرس را تبعید کرد، و بعد هم دستور داد او را مسموم کنند، و آن بزرگوار را به شهادت رسانید. همین که دسیسه های رضاخانی و بی اعتنایی او به دیانت و علما، به مرور ایام آشکار شد، وی دیگر شاه مقتدر مملکت شده بود، اما همچنان آیت الله شاه آبادی او را با همان لقبش «پالانی» یاد می کرد.⁽²⁾ و برای جلوگیری از نفوذ و اقتدار بیشتر او از علمای تهران، خواست که دست جمعی به عنوان مخالفت با اعمال ناروای وی به آستانه عبدالعظیم(ع) رفته و متحصن شوند و از آن جا صدای اعتراض خود را بلند کنند.

عده زیادی از علمای تهران (حدود هفتاد نفر) به ندای آن رادمرد لبیک گفتند و به منظور تحصن و اعتراض به حکومت رضاشاه، اعلام آمادگی کردند، اما متأسفانه علماء که مرعوب شده بودند، به موقع همراهی نکردند، ناچار آیت الله شاه آبادی فقط با دو نفر راهی آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) شدند، و در آن جا تحصن اختیار کردند.

آنها در آن جا بودند تا این که ماه محرم فرا رسید و مجالس عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) برپا گردید. آیت الله شاه آبادی در آن مجالس منبر می رفت و در آن سنگر به افشای اعمال ضددینی رضاشاه می پرداخت، و در سخنانش او را «چاروادار و قاطرچی» خطاب می کردند.

آیت الله شاه آبادی در مدت تحصن، نامه هایی به علمای دیگر شهرستان های ایران و عراق نوشت، و در آنها ضمن اشاره به خطراتی که از طرف رضاخان متوجه اسلام شده بود، از آنها خواست که آنان نیز در منبر، جنایات رضاشاه را برای مردم بازگو کنند. یکی از علمای نجف که طی نامه ای علت تحصن را از وی جویا شده بود، ایشان در جواب نوشتند:

«... ما وارث دینی هستیم که از زمان رسول خدا (ص) تاکنون گذشته از شهادت ائمه و اصحاب و یارانشان و علما... و هزاران شهید در به ثمر رساندن آن فداکاری کرده اند. الآن ثمره آن ایثارها به دست ماست و ما وظیفه داریم در حفظ آن بکوشیم و اینک که می بینیم این امانت الهی در معرض دستبرد و نابودی از ناحیه این حکومت جبار است، بایستی با تمام وجود از آن محافظت کنیم و معتقدیم خون ما رنگین تر از خون گذشتگان نیست.»

قبل از تحصن آیت الله شاه آبادی، در مرقد امام زاده حمزه که در جوار حضرت عبدالعظیم(ع) است مراسم تعزیه خوانی برپا بود، آیت الله شاه آبادی مراسم را تعطیل کردن و به جای آن جلسات سخنرانی تشکیل دادند و خود نیز، در آن به سخنرانی پرداختند و در آخرین روز سخنرانی فرمودند:

«خدایا تو شاهد باش که من به علمای اعلام در نجف و قم و مشهد و اصفهان و سایر بلاد چه چیزی نوشته؟ نامه؟ نوشتم و بر آنها اتمام حجت کردم، و در این ده شبانه روزهم، اگر این مرتبه را هم بگویم، جمعا سی مرتبه گفته ام و برای افراد مختلف نیز اتمام حجت کرده ام که این «چاروادار» با من دشمنی و عناد ندارد، او با اسلام و قرآن مخالف است، و چون من و امثال مرا حامی و حافظ اسلام می داند، مخالفت می کند، و اگر به او مهلت داده شود، اسلام و قرآن را در این مملکت از ریشه خشک خواهد کرد.»

در مدت تحصن آیت الله شاه آبادی در آستانه حضرت عبدالعظیم(ع)، رضاخان تمام سعی خود را برای راضی کردن ایشان و شکستن تحصن وی به کار گرفت، حتی حاضر شد خود به نزد ایشان برود و مذاکره کند. کالسکه شاهی را هم برای برگرداندن ایشان به تهران فرستاد، ولی آیت الله شاه آبادی هیچ کدام را نپذیرفت.

مدت تحصن ایشان، حدود یازده ماه به طول انجامید، پس از آن جمعی از علمای تهران مانند؛ آیت الله شهید سید حسن مدرس، و آیت الله شیخ عبدالنبی نوری و علمای شهرهای دیگر به حضرت عبدالعظیم(ع) رفتند، و از ایشان خواستند به تحصن خود پایان دهد.

آیت الله شاه آبادی هم چون با قدرت گرفتن روزافزون رضاخان نتیجه ای در ادامه تحصن خود نمی دید، تحصن را شکست و به تهران بازگشت و اندکی بعد دیگر در تهران نماند، و راهی شهر مذهبی قم شد.

این واقعه در سال 1347 قمری مطابق 1307 شمسی اتفاق افتاد. در آن سال بود که امام خمینی(ره) از ایشان خواستند، درس عرفانی بگویند، و آن بزرگوار پذیرفت و حدود هفت سال؛ امام از محضر آن عارف بالله به استفاده پرداخت.⁽³⁾

آیت الله شاه آبادی پس از هفت سال اقامت در قم و اشتغال به تدریس، به تهران منتقل شد، و چون در مسجدی در محله شاه آباد تهران اقامه جماعت می کرد، میان مردم معروف به «شاه آبادی» شد.

حضرت امام خمینی(ره) از این استاد بزرگوارش در موارد مختلف به خوبی یاد کرده است، و همه جا او را «شیخ ما» گفته اند. از جمله مطلب جالبی که ازوی نقل کرده، و چند جا، و امروز هم در «صحیفه امام» یا «صحیفه نور» آمده، این است که می فرمایند: «شیخ ما دعاهای ائمه اطهار را «قرآن صاعد» می دانست، در مقابل کتاب آسمانی که قرآن نازل است.

امام بارها به اشخاص مختلفی فرموده بود: «من آدمی به این لطیفی، یا به این نفیسی ندیده ام.»

حضرت امام نه تنها در سال های استفاده از انفاس قدسیه استادش آیت الله شاه آبادی، اقدامات او را در مقابل رضاخان از وی شنیده بود و قطعاً هم بیش از مطالبی است که در این نوشتار ذکر شده است، و اخبار مدت یازده ماه تحصن آن مرحوم در حضرت عبدالعظیم(ع) که در پایان هم به قم آمد، این اخبار می باشد به حوزه علمیه هم می رسیده و شاید همان خبرها موجب شده بود که امام اصرار داشتند در نزد وی عرفان اسلامی بخوانند، و بیشترین مدت تحصیلشان را در خدمت آن استاد برجسته باشند. امام خمینی(ره) در پیامی که به مناسبت شهادت حجت الاسلام آقای شیخ مهدی شاه آبادی فرزند استاد خود دادند و او را «استادزاده خود» خواندند، نوشته اند:

«این شهید عزیز.... فرزند شیخ بزرگوار ما بود که حقا، حق حیات روحانی به این جانب داشت که با دست و زبان از عهده شکرش بر نمی آیم.»

و در جایی دیگر می گویند:

«شاید بتوانم ادعا کنم که هیچ کس به اندازه من، ایشان را نشناخته است.»

از آیت الله سبحانی شاگرد خاص امام خمینی(ره) نقل شده که، آیت الله شاه آبادی فرموده است: «من شاگردی دارم به نام «آقا روح الله». اگر به او تنها چند دقیقه درس بدهم، نمی گوید کم است، و اگر چند ساعت هم درس بدهم نمی گوید کافی است». امام هم فرموده است: اگر هفتاد سال آیت الله شاه آبادی تدریس می کرد، من در محضرش حاضر می شدم، چون هر روز حرف تازه ای داشت. و به قول آیت الله آقاشیخ محمد شاه آبادی فرزند ارشد استاد امام، آیت الله شاه آبادی همیشه شاگرد برازنده اش را با همان نام «روح الله» می خوانده است.

امام در دیدار با خانواده شهید شیخ مهدی شاه آبادی (9/2/1363) از جمله فرمود:

«مرحوم آیت الله شاه آبادی، علاوه بر این که یک فقیه و عارف کامل بود، یک مبارز به تمام معنی هم بودند!»

آیت الله شهید مدرس

حضرت امام خمینی(ره)، روی شخصیت نافذ دینی و سیاسی آیت الله شهید مدرس، بیش از دیگران حساب می کرد. از نزدیک او را دیده بود، با زندگیش آشنایی داشت. به مجلس شورا رفته بود، و نطق های آن روحانی مبارز سرسخت را شنیده، و اثر وجودی او را در مجلس و میان نمایندگان موافق و مخالف نظاره گر بود. در مجلس درس او در مدرسه سپهسالار هم شرکت داشته است. مرحوم مدرس پس از آن همه مبارزات برضد رضاخان، در مهرماه 1307 به دستور او به خواف تبعید شد، سپس به کاشمر منتقل و پس از ده سال تبعید در آن منطقه، به سال 1317 به وسیله مأمورین اعزامی رضاخان مسموم شده و به شهادت رسید.

امام بارها در سخنان خود از شخصیت ممتاز آیت الله شهید مدرس یاد می کرد، و موضع گیریهای مثبت و سازنده او را به خوبی می ستود.

امام از جمله ضمن سخنان خود در حسینیه جماران⁽⁴⁾ فرمودند:

«شما تاریخ مرحوم مدرس را دیده اید. یک سید خشکیده لاغر، با لباس کرباس، یک همچو آدمی در مقابل آن قلدری که هرکس آن وقت را درک کرده، می داند که زمان رضاشاه غیر زمان محمدرضاشاه بود. او یک قلدری بود که شاید تاریخ ما کم مطلع باشد، مرحوم مدرس در مقابل همچو کسی ایستاد، در مجلس، در خارج، تا جایی که یک وقت رضاخان گفته بود: سید، تو از جان من چه می خواهی؟ و او گفته بود: می خواهم تو نباشی!

من درس ایشان یک روز رفتم. می آمد مدرسه سپهسالار که حالا مدرسه شهید مطهری است. مثل اینکه هیچ کاری ندارد، فقط طلبه ای است که دارد درس می دهد. این طور قدرت روحی داشت، در صورتی که آن موقع در کوران مسائل سیاسی بود، که مثلاً حالا باید برود مجلس و آن بساط را درست کند.

از آن جا رفت مجلس. وقتی هم که به مجلس می رفت، یک نفری بود که همه از او حساب می بردند، من مجلس آن وقت را هم دیده ام. کأنّه مجلس منتظر بود که مدرس بیاید، با این که با او بد بودند، ولی وقتی مدرس نبود کأنّه مجلس احساس نقص می کرد. وقتی مدرس می آمد، مثل این بود که چیز تازه ای واقع شده است!

این برای چه بود؟ برای این بود که یک آدمی بود که نه به مقام اعتنا می کرد و نه به دارایی و امثال ذلک، هیچ اعتنا نمی کرد. نه مقامی او را جذب می کرد، و نه دارایی. ایشان وضعش این طور بود.

وقتی فرمانفرما وارد منزلش شده بود، حالا که من می گویم فرمانفرما، شما به ذهنتان نمی آید یعنی چه؟ مرحوم مدرس به او گفته بود: حضرت والا من آب قلیان را می ریزم، تو آتش درست کن، یا بعکس. از این جا آنقدر او را کوچک می کرد که دیگر نمی توانست طمع دیگری بکند.

وقتی این طور با او رفتار می کرد که بیا این آتش سرخ کن را گردش بده، آن آدمی که همه برایش تعظیم می کردند، شخصیت اورا طوری از بین می برد که مبادا طمع کند و در امور سیاسی از ایشان چیزی بخواهد.

من در آن جا بودم، در زمان قدرت رضا شاه کسی چیزی به او نوشته بود. آن وقت رضا شاه، شاه نبود، قلدر نفهمی بود که هیچ چیز را ابقا نمی کرد. آن شخص آمد و گفت من چیزی نوشته ام برای عدلیه شما بدهید ببرند پیش حضرت اشرف که ببیند. مرحوم مدرس گفت: رضا خان که اصلاً نمی داند «عدلیه» را با «الف» می نویسند یا با «عین»! من بدهم او ببیند؟! نه این که این را در غیاب آنها می گفت، در حضورشان هم می گفت. وضع ایشان این جوری بود. برای این که وارسته بود. وابسته به هواهای نفسانی نبود، اتخذو الهه هواه⁽⁵⁾ هوای نفسانی را خدای خود نگرفته بود. او برای خدا عمل می کرد. کسی که برای خدا عمل کند، وضع زندگیش هم آن بود. دیگر از آن بدتر نمی شد. برای چه دیگر چه کند؟ از هیچ کس هم نمی ترسید.

وقتی که رضاخان ریخت به مجلس و قلدرهای اطرافش گفتند: زنده باد رضاخان، زنده باد سردار سپه، مدرس ایستاد و گفت: مرده باد سردار سپه، مرده باد رضاخان زنده باد خودم! شما حالا نمی دانید ایستادن در مقابل او رضا خان یعنی چه؟! این برای این بود که از هواهای نفسانی آزاد بود، وابسته نبود.»

و در مسجد شیخ انصاری ضمن مجلس درس، در دهم آبان ماه 1356 فرمودند:

«... مرحوم مدرس رحمه الله، من ایشان را دیده بودم. او هم از اشخاصی بود که در مقابل ظلم ایستاد، در مقابل ظلم آن مرد سیاهکوهی، یعنی رضاخان قلدر ایستاد. ایشان را به عنوان طراز اول علما فرستادند تهران. با گاری، از اصفهان، آمد تهران. از قراری که آدم موثقی نقل می کرد، در آن جا یک گاری خریده بود و اسبش را هم گاهی خودش می راند تا آمد تهران. آن جا هم خانه مختصری اجاره کرد.

من مکرر منزل ایشان رفتم، مکرر خدمت ایشان رسیدم. رضوان الله علیه به عنوان طراز اول آمد تهران طراز اولی که از اول موضوعش منتفی شد. بعد ایشان وکیل مجلس شد، وکیل اول تهران. ایشان تنها در مقابل ظلم می ایستاد و صحبت می کرد. اشخاص دیگری از اقلیت مجلس هم بودند از قبیل ملک الشعرای بهار و دیگران هم دنبال او بودند، اما او بود که می ایستاد و برخلاف ظلم برخلاف تعدیات آن شخص رضاخان صحبت می کرد.

در همان وقت دولت روسیه اولتیماتومی فرستاد برای ایران، سربازانش، سالداتش به اصطلاح خودشان تا قزوین آمدند، آنها مطلبی را می خواستند که تقریبا اسارت ایران بود (نقض بی طرفی ایران در سال 1914 و جنگ بین الملل اول) و می گفتند: باید از مجلس بگذرد، آن را به مجلس بردند و همه اهل مجلس ماندند که چه بکنند.

در یک مجله خارجی نوشته بود یک روحانی با دست لرزان آمد پشت تریبون ایستاد و گفت: حالا که بناست از بین برویم، خودمان خودمان را از بین ببریم؟! این را گفت و رأی مخالف داد، بقیه هم جرأت پیدا کردند و رأی مخالف دادند، و اولتیماتوم را رد کردند. آنها هم هیچ غلطی نکردند.

بنای سیاسیون همین معنی است که یک چیزی را تشر می زنند، ببینند طرف چه جوری است، اگر طرف در مقابلشان ایستاد عقب می زنند، و اگر آن بیچاره عقب رفت، اینها جلو می آیند. حیوانات هم همین جورند که اول می آیند جلو ببینند چه آدمی است، اگر آن آدم ایستاد، و دستش را بلند کرد، فرار می کنند اگر آدم فرار کرد، حیوان دنبالش می کند! این خوی حیوانی است. شما نباید قدر روحانی را بدانید؟!»

و در بیانات 14 دی ماه 1359 در حسینیه جماران از جمله فرمودند:

«مردم را هیچ به حساب نمی آوردند. من خود در خمین بچه بودم و شاهد بودم، مرد متدین محترمی که در بازار، رییس تجّار بود، به دستور حاکم فاسد در حضور جمع پایش را به فلک بستند و چوب زدند. مثلاً یک عالمی برای ملاقات نزد آنها می رفت، در حضور آن عالم بیچاره ای را می آوردند چوب می زدند، برای این که بفهمانند تو باید اطاعت کنی. آن وقتها همچو وضعی بود، و از این بدتر، عملی که سفرای حضرت رسول(ص) انجام می دادند، عمل ساده بزرگی بود. از اول شخصیت آن فرعون را می شکستند.

مرحوم مدرس هم این عادت را داشت. توی حیاطش فرش انداخته بود، و آن جا می نشست. وقتی هم می خواست قلیان چاق کند خودش پا می شد و شروع می کرد به درست کردن. در آن خلال مثلاً فرمانفرما وارد می شد. فرمانفرمای آن وقت شاید شما نمی دانید چه مسئله ای بود. ایشان، قلیان را به دست او می داد و می گفت شما آب توی آن بریز تا من آتش درست کنم یا به عکس این برای این بود که برخورد با آن مغزهای فاسد گاهی باید طوری باشد که از اول طمع به طرف نکنند. اگر با تواضع و خضوع، آن طوری که آن وقتها متداول بود با آنها رفتار می کردند، او طمع می کرد که اگر مطلبی دارد تحمیل کند، اما وقتی برخورد، برخورد این طوری بود، ساده و لکن کوبنده، دیگر او نمی توانست مطلب را به او تحمیل کند.

رضاخان از مدرس می ترسید، برای این که مدرس انسان بود. از قراری که نقل کرده اند در آن زمان مدرس از جمله گفته بود: «در مجلس ما یک مسلمان است و آن هم ارباب کیخسرو (زردشتی) است!». رضاخان رقیب خودش را مدرس می دانست، به دیگران اعتنا نداشت. وقتی مدرس می ایستاد و صحبت می کرد همه را متزلزل می کرد. وضع زندگیش هم آن بود که شما شنیده اید و من دیدم. منزلش یک منزل محقر از حیث ساختمان، زندگی او یک زندگی مادون عادی بود. لباسش از کرباس بود از خود ایران.»

و در ضمن بیاناتی که در 16 آبان 1357 در نوفل لوشاتو ایراد کردند از جمله، فرمودند:

«باز در همان زمان یکی از اشتباهات این بود که مردم یا آنهایی که باید مردم را آگاه کنند، پشتیبانی از مدرس نکردند. مدرس تنها مرد بزرگی بود که با او رضاخان مقابله کرد و ایستاد و مخالفت کرد. در مجلس بعضی ها موافق با مدرس بودند و بعضی سرسخت مخالفت می کردند. در آن وقت جناح هایی می توانستند پشت سر مدرس را بگیرندو پشتیبانی کنند. اگر پشتیبانی کرده بودند، مدرس مردی بود که با منطق قوی و اطلاعات خوب و شجاعت و همه اینها موصوف بود. ممکن بود در همان وقت شر این خانواده کنده شود، و نشد.»

امام بزرگوار در وصیت نامه تاریخی خود (سال 1360) از آیت الله شهید مدرس و رهنمود او هم سخن گفته و از جمله می نویسد:

«... و وصیت من به گروه های مسلمان که از روی اشتباه به غرب و احیانا به شرق تمایل نشان می دهند... آن است که بر سر اشتباه خود پافشاری نکنید و با شهامت اسلامی به خطای خود اعتراف و با دولت و مجلس و ملت مظلوم برای رضای خداوند هم صدا و هم مسیر شده، و این مستضعفان تاریخ را، از شر مستکبران نجات دهید، و کلام مرحوم مدرس، آن روحانی متعهد پاک سیرت و پاک اندیشه را به خاطر بسپرید که در مجلس افسرده آن روز گفت: اکنون که باید از بین برویم، چرا بادست خود برویم.»

«من هم امروز به یاد آن شهید راه خدا به شما برادران مؤمن عرض می کنم، اگر ما با دست جنایتکار آمریکا و شوروی از صفحه روزگار محو شویم و با خون سرخ، شرافتمندانه با خدای خویش ملاقات کنیم، بهتر از آن است که در زیر پرچم ارتش سرخ شرق و سیاه غرب زندگی اشرافی مرفه داشته باشیم.»

و در آغاز پیام خود خطاب به آقای هاشمی رفسنجانی که ایشان را ترور کرده بودند، نوشته اند:

«مرحوم مدرس که به امر رضاخان ترور شد، از بیمارستان پیام داد: «به رضاخان بگویید من زنده هستم» مدرس حالا هم زنده است. مردان تاریخ تا آخر زنده هستند.»

از مجموع آنچه از سخنان امام درباره آیت الله شهید مدرس نقل شد، به خوبی پیداست که آن شهید راه دین، چه اندازه در نظر امام، بزرگ جلوه کرده بود، و امام هم چقدر از او الگو گرفته بود. جالب است که سرانجام نیز به دستور حضرت امام خمینی(ره) در جمهوری اسلامی ملت ایران، مرقد شهید آیت الله مدرس به طرز آبرومندی بازسازی شد، و با اینکه در جای دوری قرار گرفته، زیارتگاه مجاور و مسافر است. خدا را شکر که نویسنده همراه خانواده، توفیق یافتیم که در کاشمر، مرقد آن مرد نامی تاریخ معاصر را زیارت کنیم و بر عامل تبعید و شهادت او؛ رضاخان، لعنت فرستیم.

تبعید مراجع و فقهای نامی عتبات به ایران

در سال 1341 قمری به واسطه تحمیلات مقامات نظامی و سیاسی انگلیس که عراق را اشغال کرده و حکومت دست نشانده خودشان ملک فیصل را برسرکار آورده بودند، مراجع و فقهای نجف اشرف و کربلا و کاظمین دست جمعی به عنوان اعتراض، عراق را ترک کرده و به کشور بازگشتند و در واقع تبعید شدند. آن بزرگان؛ آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا محمدحسین نایینی، شیخ محمد حسین اصفهانی، میرزا علی شهرستانی، سیدعبدالحسین حجت، سیدعلی تبریزی، و در آخر هم آیت الله شیخ مهدی خالصی که عرب نژاد و از رهبران قیام برضد قوای اشغالگر انگلیس بود، به آنها پیوست، و همگی در قم اقامت گزیدند.

دوست دانشمند و متتبع فقید، مرحوم آقا شیخ محمد رازی اجمال ماجرا را به نقل از کتاب های ریحانة الأدب، و علمای معاصرین، و احسن الودیعه کاظمینی بدین گونه آورده است:

«... چون به اختیار به کربلا وارد شدند، روز دیگر دولت مستعمره عراق به امر ارباب ستمگر خود برای ارعاب مردم، آن مراجع عالی قدر را به ایران تبعید نمود، سنه 1341 از هجرت. خبر تبعید حضرات که به شاه ایران مرحوم احمدشاه و مردم ایران رسید، از یک جهت بسیار متأثر و محزون، و از جهت دیگر که کشور اسلامی ایران به قدوم ایشان نورانی می شود، بی نهایت خرسند گشتند. از دربار و وزارتخانه ها و تجار و کسبه و عموم طبقات و به خصوص علما و روحانیون آن عصر ایران، قدوم شریفه آنان را گرامی شمرده و تا سر حد ایران، یعنی خسروی و قصر شیرین استقبال نموده، و با عزت هرچه تمام تر به شهرستان های قصر شیرین و کرمانشاه و همدان و ملایر و اراک تا قم وارد نمودند. در ورودشان به قم تمام شهر تعطیل، از آیت الله حایری و سایر علما و دانشمندان و طلاب و تمام طبقات دیگر، غیر از مردمی که از تهران آمده بودند تا چندین فرسخ استقبال شایانی کرده به شهر واردشان کردند.

روز دیگر احمدشاه شخصاً برای دست بوسی و زیارتشان با جمعی از وزرا و وکلا و هیأت های دیگر دولت به قم آمده و به محضرشان مشرف و اظهار تأثر و ابراز علاقه و ارادت و انقیاد کردند، و تا مدت هشت ماهی که درقم توقف داشتند، همه روزه از تمام نقاط دور و نزدیک ایران و از همه طبقات وارد قم شده و به زیارت حضرات مشرف می شدند.

آیت الله حایری به احترام میهمانان عزیز مباحثه و تدریس خود را تعطیل و به آنها واگذار نمود، و حضرات بنابر دیدن و عادت کریمه خودشان که همواره به تدریس و مباحثه می گذرانیدند، عین مدت کوتاه هشت ماه را هم مباحثه و تدریس شروع نموده و فضلا و دانشمندان رااز فیوضات علمی خود برخوردار نمودند.... تا آن که مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدحسین اصفهانی غروی پس از چند ماه به نجف اشرف بازگشته، و به اتفاق حاج میرزا مهدی کفایی پسر بزرگ مرحوم آخوند خراسانی و شیخ جواد علاوی جواهری که از مشاهیر شیوخ و اشراف نجف بود به قم آمده و حضرات مراجع و آیات عظام را به نجف حرکت دادند و با احترام و تجلیل زیادی وارد عراق تا به نجف عاصمه تشیع و حوزه علمیه نهصدساله با استقبال بی سابقه نزول اجلال فرمودند.»

در آن زمان که این حادثه مهم رخ داد، و حوزه قم تا هشت ماه پذیرای آیات عظام تبعیدی بود، آقا روح الله خمینی(ره) طلبه جوان بیست و یک ساله در قم، شاهد و ناظر آن وقایع بوده است. این هم موضوعی بود که در فکر آن طلبه جوان حساس اثر محسوسی برجای گذاشت و او را بیش از پیش متوجه وضع دنیای اسلام و تشیع و روحانیت کرد، و با آن بزرگان که در عتبات عالیات بودند آشنا ساخت، به خصوص مرحوم آیت الله نایینی نویسنده کتاب «تنبیه الأمة» و نظرات نو او در آن کتاب.

امام خود از آن واقعه بدین گونه یاد می کند:

«عراق را میرزای شیرازی دوم (میرزا محمدتقی) این شخصیت عظیم الشأن، این شخص بزرگ، این شخص عالی مقام در علم و عمل نجات داد و او بود که حکم جهاد داد و مردم را فرستاد به جلوگیری قوای انگلیس عشایر هم از علما تبعیت کردند. جهاد کردند و کشته دادند و کشته شدند. تمام آن افتخارات با جدیت علمای عراق واقع شد. علمای عراق را که به ایران تبعید کردند برای مخالفتی بود که با دستگاه ها می کردند، مرحوم آقا سید ابوالحسن، و مرحوم آقای نایینی، و مرحوم شهرستانی، و مرحوم خالصی اینها را تبعید کردند از عراق به ایران، برای این بود که اینها برخلاف آنها صحبت می کردند. خلاف این دستگاه حرف می زدند... خودمان دیگر اینها را شاهدیم.»

آیت الله سید محمد تقی خوانساری

در واقعه حمله قوای اشغالگر انگلیس به عراق، پس از جنگ بین الملل اول که بسیاری از علما و روحانیون ایران و عراق به ریاست مرحوم آیت الله سید مصطفی کاشانی؛ پدر آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی رهبری بسیج مردمی عراق را برای دفاع از آن کشور به عهده داشتند، پس از آن که انگلیسی ها، هواپیما وارد جبهه کردند وملیون شکست خوردند، علمای متنفذی که در جبهه برضد انگلیسی ها جنگیده بودند، توسط آنها تبعید یا تحت تعقیب قرار گرفتند.

از جمله آنها مرحوم آیت الله سید محمد تقی خوانساری بود که انگلیسی های اشغالگر او را به جزیره «هنگام» واقع در خلیج فارس، نزدیک جزیره قشم تبعید کردند. آیت الله خوانساری پس از گذراندن دوران تبعید، به کشور بازگشت و در قم رحل اقامت افکند و به تدریس پرداخت، و از محضر رئیس حوزه؛ مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حایری هم، در درس خارج فقه و اصول استفاده می کرد.

امام خمینی(ره) قسمتی از دروس سطح را نزد ایشان خوانده است، و به او سخت علاقمند بود آیت الله خوانساری از سیاست و قداست و نفس خاصی برخودار بود. آن بزرگوار پس از رحلت آیت الله حایری در سال 1315، از مراجع تقلید، نیز همراه آیت الله حجت و آیت الله صدر؛ سه مرجعی بودند که حوزه قم را تا آمدن آیت الله بروجردی به قم، در سال 1324 اداره کردند و به (آیات ثلاث) معروف هستند.

امام، اغلب اوقات در مدرسه فیضیه پشت سر آیت الله خوانساری نماز جماعت می خواند، و چون تنها او بود که نماز جمعه برگزار می کرد، امام هم مقید بود هر روز جمعه از بالای شهر که منزل ایشان در آنجا بود به پایین شهر برود و در نماز جمعه استادش که در مسجد جامع بزرگ قم برگزار می شد، شرکت کند. در آن زمان بیشتر مراجع نماز جمعه را واجب نمی دانستند، ولی آیت الله خوانساری آن روحانی انقلابی، این فریضه را واجب می دانست و آن را برگزار می کرد و شاگرد برازنده اش حاج آقا روح الله خمینی(ره) هم مقید به شرکت در آن بود. ارادت خاص امام به آن فقیه عالی قدر با سابقه انقلابی که داشته، قابل توجه است!

امام خمینی(ره) از زمان جهاد و اسارت و تبعید آیت الله خوانساری بدین سان یاد می کنند:

در قضیه عراق اگر مجاهدات علمای عراق، که طی آن پسر آقا سید کاظم کشته شده، نبود چه می شد؟ علمای عراق تفنگ به دوش گرفتند، و رفتند به مقابله انگلیسی های اشغالگر. مرحوم آقا سید محمد تقی خوانساری رضوان الله علیه به حبس رفت. یعنی؛ با یک عده دیگر گرفتند و اسیر کردند و بردند به خارج.

یعنی؛ خارج عراق و همان جزیره هنگام:

ایشان می فرمودند: مارا می شمردند، یک، دو، سه، چهار، تحویل کسی می دادند. بعد گفتند: اینها آدم خورند. این که آنها را می شماریم برای این است که اینها آدم خور هستند، ما آنها را می شماریم، مبادا شما را بخورند.!

آیت الله حاج آقا حسین قمی

مرحوم آیت الله حاج آقا حسین طباطبایی قمی از مراجع بزرگوار و سرآمد فقهای مشهد مقدس بودند. در واقعه اتحاد شکل رضاخانی و مقدمه بی حجابی زنان ایران، توسط آن عامل سیاست انگلستان، چون در مشهد مقدس خواستند برنامه را پیاده کنند، به تهران آمد تا رضاخان را ملاقات کند، و او را از فکر خانمان برانداز منصرف سازد. رضاخان در سفرهای قبل که به مشهد مقدس می رفت، با آیت الله قمی ملاقات می کرد، و از شخصیت نافذ و شهامت و شجاعت او اطلاع داشت. به همین، جهت وقتی آن مرحوم برای آن منظور وارد تهران شد، و در باغ سراج الملک واقع در شهرری جنب آستانه مقدسه حضرت عبدالعظیم به سر برد، رضاخان نه تنها وقت ملاقات به ایشان نداد، بلکه پس از چند روز به دستور او باغ را محاصره کردند و از هر گونه آمد و رفت مردم به نزد ایشان جلوگیری به عمل آوردند.

وقتی این خبر به مردم مشهد رسید، واقعه مسجد گوهرشاد روی داد و طی آن جماعت زیادی از مردم معترض را به گلوله بستند و شهید و مجروح کردند. پس از آن هم آیت الله قمی را به عتبات عالیات تبعید نمودند، قیام او ناکام ماند. واقعه در تیرماه 1314 روی داده بود. واقعه مسجدگوهرشاد و تبعید آیت الله قمی به دستور رضاشاه، حادثه بسیار تلخ و ناگواری بود که از جمله امام خمینی(ره) آن را به یاد داشت، وحتی آن روزها ایشان نیز در تهران بودند. امام در یکی از بیانات خود از آن روزها این طور یاد می کنند:

«یک وقت مرحوم آقای قمی خودش تنها پا شد راه افتاد، آمد، تهران، که من تهران بودم. ایشان به حضرت عبدالعظیم آمدند و ما رفتیم خدمت ایشان، و ایشان قیام کردند، منتهی حبسش کردند و بعد هم تبعیدش نمودند.»⁽⁶⁾

فکر کنید آن واقعه، چقدر حاج آقا روح الله خمینی(ره) 38 ساله را که از فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم بوده رنج داده است.

آیت الله سید شرف الدین عاملی

آیت الله مجاهد و نویسنده نابغه بزرگ مرحوم آقا سید عبدالحسین شرف الدین عاملی، در زمان خود روحانی اول لبنان، و مردی فقیه و متکلم و عالمی مبارز و خستگی ناپذیر بود. انبوه کتاب های ارزشمند او مخصوصا «الفصول المهمه» و «المراجعات» و «النص و الاجتهاد» که این یکی را که آخرین اثر بوده است، نویسنده ترجمه کرده و تاکنون هفت بار به نام «اجتهاد در مقابل نص» چاپ و منتشر شده، همگی نماینده فکر بکر و اندیشه ژرف و شهامت و شجاعت او در دفاع از کیان تشیع و مکتب اهل بیت عصمت و طهارت و پاسخ های کوبنده به نامردانی است که از صدر اسلام تا زمان او، پا بر روی حق و حقانیت نهاده، و چهره اسلام ناب محمدی را مشوش ساخته اند.

به علاوه آیت الله شرف الدین، با جهاد پی گیر علمی، که تا آخرین لحظه حیات پربارش ادامه داشت. در سال 1920 که وطن او «لبنان و سوریه» در جنگ بین المللی اول به اشغال فرانسویان درآمد برای نجات مرز و بومش به جهاد عملی پرداخت و در این راه دچار مصایب بی شماری شد.

شرح احوال او به خصوص در آن دو جهاد علمی و عملی را، در مقدمه مفصل «اجتهاد در مقابل نص» آورده ایم. در این جا فقط اشاره ای به مبارزات او بر ضد قوای اشغالگر فرانسه و جهادش در راه وطنش نموده و تفصیل را به آن مقدمه، و شرح کامل آن را نیز به کتاب «بغتة الراغبین» که در دو جلد در شرح حال خود و افراد خاندان بزرگ دینی و علمیش نوشته است، حوالت می دهیم.

زمانی که استعمار، فرانسه سوریه و لبنان را اشغال کرد و کشور را به فساد کشانید و احکام اسلامی را تعطیل کرد و این چنین به مردم فشار وارد آورد که کاسه صبر همه لبریز شد، سید بزرگوار قد علم کرد و برضد قوای اشغالگر قیام نمود. روح مبارزه بر ضد دشمن اشغالگر را در مردم به خصوص روحانیون دمید، و لزوم قیام برضد استعمار فرانسه را به همگان گوشزد کرد. او در این باره کنگره ای مرکب از روحانیون و زعمای قوم را تشکیل داد، و در آن فتوای جهاد بر ضد اشغالگران صادر کرد و عموم حضار، فتوای او را تأیید نمودند. فرانسویان خانه اش در شهر صور و بعد هم در شهر (شحور) که به آن پناه برده بود را آتش زدند، و کتابخانه اش را که محتوی بهترین کتاب های چاپی و خطی؛ مخصوصا مؤلفات خطی خودش بود، به غارت بردند.

آیت الله شرف الدین، پیوسته بر اثر تعقیب فرانسویان جای خود را عوض می کرد تا این که به شام، و از آن جا به فلسطین رفت، و سپس روانه مصر شد. در سال 1338 مصر را ترک گفت و به فلسطین، که در اشغال انگلیس بود، مراجعه کرد. در آن جا نیز مبارزات خود را دنبال کرد، تا اینکه به وساطت دایی زاده اش سید محمد صدر، که تحت تعقیب انگلیسی ها بود، و به همین جهت فرانسویان به وی احترام می کردند، به وطن مألوف بازگشت. آیت الله شرف الدین پس از آن ماجراها و در زمانی که در اوج شهرت بود، سال 1350 قمری (1310 شمسی) به قصد زیارت حضرت امام رضا(ع) به ایران آمد، و در بازگشت وارد قم شد و مورد تکریم مرحوم آیت الله حایری؛ رئیس حوزه علمیه و عموم علما و فضلا و طلاب قرار گرفت. آیت الله نجفی مرعشی محل نماز جماعت خود را در صحن بزرگ حضرت معصومه (ع) به ایشان واگذار کرد، و تا زمانی که در قم بود در آن جا اقامه نماز جماعت می نمود.

در آن زمان حاج آقا روح الله خمینی(ره) سی ساله که از چهره های درخشان فضلای حوزه بود به خدمت ایشان می رسید و در نمازش شرکت داشت، و سخت تحت تأثیر جاذبه آن روحانی بزرگوار واقع شده بود.

وقتی در سال 1336 شمسی، خبر رحلت آن بزرگ مرد علم و دین و جهاد در لبنان به قم رسید، حضرت امام خمینی(ره) پس از درس خارج اصول، که بنده نیز حضور داشتم، ضمن بیاناتی، شخصیت نافذ علمی و جهادی وی را ستود، و کلماتی به زبان آورد که شایسته شأن او بود. افسوس که ضبط نشد تا امروز عینا در اینجا نقل شود.