تبیان، دستیار زندگی

چهارده میلیون خانواده «زن ذلیل» در ایران و فریاد مردان تحت ستم!!

روز دوشنبه ۲۱ آذر ماه ۱۳۹۰، گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی، جلسۀ نقد و بررسی کتاب «زن ذلیل: زنان سلطه جو، مردان سلطه‌پذیر» نوشتۀ دکتر بیوک محمدی را با حضور نویسنده کتاب برگزار کرد. در این جلسه شهلا اعزازی، شیوا دولت آبادی ، امیلیا نرسیسیانس و محمد امین قانعی راد به نقد و بررسی کتاب «زن ذلیل» پرداختند.

  در این نشست، کتاب «زن ذلیل»، از سوی منتقدین به ضربه زدن به جنبش زنان متهم شد، آن هم در موقعیتی که این جنبش نتوانسته جامعۀ مردسالار را زیاد به عقب نشینی وادارد و هنوز قوانین و فرهنگ و نهادهای گوناگون از مردان دفاع می کند. اما در مقابل محمد امین قانعی راد با این منطق به دفاع از نویسنده آن پرداخت که «همان گونه که مردان فمینیست وجود دارند که به رشد جنبش فمینیستی کمک کرده اند، جنبش زنان هم باید دغدغه مسائل مردان را در جامعه داشته باشد». او این کتاب را اولین اثر در حوزه مطالعات مردان در ایران دانست و گفت: «همانطور که برخی فمینیست ها را برای تحقیقات شان به نفع زنان، متهم به توطئه می کنند، برخی از زنان نیز در مقابل این کتاب، به آن برچسب می زنند و آن را توطئه قلمداد می کنند». در ادامه بخش هایی از صحبت های هر یک از سخنرانان را با اندکی ویرایش به نقل از گزارش عاطفۀ کشتکار می خوانید:

امیلیا نرسیسیانس: کتاب زن ذلیل، حراست از افکار قالبی و کلیشه ای به نفع مردان

ابتدا دکتر امیلیا نرسیسیانس، انسان‌شناس و استادیار دانشگاه به تحلیل کتاب «زن ذلیل» پرداخته و از زاویه تخصص خود، مثال‌هایی را که مؤلف در کتاب خود ذکر کرده بود مورد نقد قرار داد.

شیوا دولت آبادی: ابهام در پرسش اصلی یعنی آیا شما مردی زن ذلیل را می شناسید؟

سخنران سپس با اشاره به طرح جلد کتاب گفت که: این طرح نشان دهنده همه آن چیزی است که در کتاب آمده است، به خصوص که فشاری را توسط کفشی زنانه بر سر مردی به اصطلاح «بدبخت» به تصویر کشیده شده است و لابد این چنین تصویر و چنین اسمی برای یک عده از مردان جذاب است. دولت آبادی در ادامه افزود که: «مؤلف خودش را در مقام مصلحی قرار داده که می خواهد خانواده ها را نجات دهد، ولی شاید سست شدن پیوندهای خانوادگی را که مؤلف نگران آن است باید در جاهای دیگری غیر از «زن ذلیلی» جست. مثلا ناامنی گسترده ای که وجود دارد و باعث می شود به قول اریک فروم زن و مرد در رابطه شان، کیفیت «بودن» را فدای «داشتن» بکنند. و این آن چیزی است که پایه های خانواده را سست می کند چرا که اساساَ دیگر «بودن» و کیفیتِ بودن دیگر مطرح نیست و برای هر دو طرف مسئله «داشتن» مهم است. علاوه بر این که مرد به غیر از آن که می خواهد اشیاء دیگر را داشته باشد، می خواهد زن را هم به عنوان یک شی داشته باشد. شیوا دولت آبادی سپس پرسشی را از دکتر بیوک محمدی نویسنده کتاب مطرح کرد: در چنین فضایی به راستی این موضوع مورد بحث کتاب چقدر ضرورت تاریخی و اجتماعی برای جامعه ما دارد؟ یعنی چگونه در چنین فضایی، می توان مردی را که با زنش مشورت می کند و یا با او احساس امنیت می کند را تا این حد زیر سئوال برد؟ و اگر این وقت و انرژی و توان پژوهشی نویسنده به جای صرف شدن در چنین مسائلی، صرف معضلاتی واقعی و قابل لمس می شد، شاید می توانست مشکلاتی را از پیش پای جامعه ما بردارد.

دکتر شیوا دولت آبادی سپس از نظر روش شناسی نیز کتاب را مورد نقد قرار داد و گفت: «مؤلف در کتاب یکسری نتیجه گیری هایی می کند و می گوید ما به این نتایج رسیدیم، ولی مشخص نیست که چطور به این نتایج دست یافته است... در صفحه ۲۶ کتاب آمده است که این پرسش با افراد مختلف مطرح شده که: آیا شما فرد زن ذلیلی را می شناسید؟ به چنین پرسشی به لحاظ روش شناسی ایرادات بسیار وارد است زیرا با آن گستره معنایی و ابهامی که در اصطلاح واژه زن ذلیل وجود دارد، هر کسی می تواند به تعبیر خودش یک نفر را به یاد بیاورد، به خصوص وقتی از او خواسته شود که چنین فردی را معرفی کند. ولی این تعابیر و تصاویر گوناگون از چنین فردی، ممکن است هیچ ارتباط مفهومی با هم نداشته باشند. در هر صورت برای انجام یک تحقیق، جهت دادن ذهن پاسخگو، به سوی یک کلیشه و یا حتا بهتر است بگوییم کاریکاتوری از واقعیت، بسیار قابل نقد است. در واقع اهداف پژوهشگر در چنین پرسشی کاملاً به پاسخ گو القاء می شود. مسلما برای یک ذهن ایستا و علاقه مند به تداوم مردسالاری، کوچکترین نشانه هایی از تبادل نظر میان همسران و یا بها دادن به مشورت با همسر و چیزهایی شبیه این، به زن ذلیلی تداعی می شود و به راحتی هم در ذهن اش می تواند نمونه هایی بیابد. این درحالی است که نمونه های «زن ذلیلی» مثلا در کتاب چنین آمده که مردی از محل کار زنگ می زند و از همسرش سئوال می کند فلان چیز را بخرد یا نخرد؟ حال این به چه معناست؟ آیا این به معنای آن نیست که زنی شم اقتصادی بهتری نسبت به همسرش دارد و بنابراین مشورت با او برای کل اقتصاد خانواده بهتر است؟

می خواهم بگویم که هر کسی با توجه به ذهنیت خودش می تواند کسانی را زیر مقوله زن ذلیل تصور کند ولی آیا واقعا این ذهنیت ها شاخصه یک جامعه و یک گرایش خطرناک و رو به افزایش در جامعه است؟به نظر می رسد که این بیشتر «نظر یک جماعت خاص» درباره «یک جماعت خاص دیگر» است تا یک پژوهش و یا یک معضل اجتماعی که باید برای آن دست به پژوهش زد. آیا همانطور که در صفحه ۱۵۰ این کتاب آمده و نوشته که آقایی به نام حسین، نمی تواند به اندازه زن خود درآمد داشته باشد و این تفاهم درباره تقسیم کار خانه به وجود آمده و سبب شده که خانواده عملکرد خوبی داشته باشد، آیا حتما باید آن مرد را «آگاه» کرد که او مصداقی از زن ذلیلی است؟ این نکاتی که به آن اشاره کردم نمونه هایی بود که در کتاب آمده است که به باور من، سطحی هستند و بدون توجه به روابط پویای میان زنان و مردان در زندگی روزمره، مطرح شده اند. در هر صورت نمونه هایی که در کتاب آمده است بیشتر کلیشه و حتا کاریکاتوری از روابط متنوع و پیچیده بین انسان هاست، آن هم در جایی که نویسنده دعوی علمی و پژوهشی برای آن دارد. در واقع بزرگترین مشکلی که این کتاب دارد آن است که یک مفهوم بسیار بسیار سست مثل«زن ذلیل» را می خواهد تبدیل به یک مفهوم علمی بکند و تازه پس از آن می خواهد آن را اصلاح کند.

شیوا دولت آبادی از زاویه روانشناسی هم به نقد کتاب پرداخت: «در این کتاب ادعا شده که در ازدواج، پس از دوران شیفتگی میان زن و مرد، دوران جنگ و زورآزمایی بین زن و مرد فرا می رسد و در واقع چنین می گوید که مرد یا باید گربه را دم حجله بکشد و یا آن که تا آخر عمر با جنگ و خصومت و مبارزه بسر ببرند. این درحالی است که به نظر می رسد واقعاَ ارتباط میان اعضای خانواده ها به این شکل پادگانی و ارتش مآبانه که در کتاب ادعا می شود وجود ندارد. کشمکش در روابط انسان ها همیشه وجود دارد ولی نه به این شیوۀ ساده انگارانه ای که در کتاب ادعا می شود. به هرحال در ازدواج میان دو انسان، هزاران پارامتر نقش دارد از جمله فرهنگ، تغییرات زمانه و هزاران عامل جانبی در این محصول که مدام خودش در حال تغییر است نقش بازی می کند. ویژگی بزرگ مغز و رفتار هر انسان از یک سو تغییر و تحول است و از سوی دیگر انطباق و انعطاف پذیری است. اگرچه می توان تا حدودی به ساختارهای شخصیت انسان ها آگاهی پیدا کرد ولی تعامل میان انسان ها و میان انسان با محیط پیرامونش و با وضعیت های مختلف، هرگز به ما اجازه نمی دهد که پا را فراتر از پیش بینی احتمالاتی از شکل گیری روابط انسان ها بگذاریم. استفاده از نظریات روانشناسی و تیپ شناسی هایی که در آنها وجود دارد به منظور به دست آوردن دانشی است که تا حدودی می توان رفتارها را تبیین، پیش بینی و کنترل کرد. این درحالی است که در کتاب زن ذلیل کوشش شده است از این امکان برای توصیف و تبیین پیش بینی و کنترل رفتار زنان قدرت طلب و مردان مهرطلب ـ با یاری جستن از نظریه کارن هورنای ـ استفاده شود. اما این تقسیم بندی از ابتدا سئوال برانگیز است. زیرا هورنای برای نظریه خودش از بیماران خودش استفاده کرده است و نه برای شناخت جامعه.

درحالی که در کتاب زن ذلیل می خواهد از این نظریه برای این تیپ شناسی و شناخت جامعه استفاده کند و نه یک «گروه بیمار» که به ایشان مراجعه کرده است. یعنی نویسنده با کلیشه ای کردن دو تیپ ظاهراَ غیرقابل تغییر و انعطاف (که انگار این روزها «سعادت» ازدواج با هم را بیشتر پیدا می کنند) می کوشد این رابطۀ مثلا نامیمون را تبیین کند و دست به مشاوره و درمان هم بزند. به نظر می رسد در فضایی که هر روزش غیرقابل پیش بینی است نمی توان تعارضات میان افراد را بر مبنای شخصیت ها سنجید و تحلیل کرد. از سوی دیگر در شرایط حقوقی که زنان جامعه ما در آن بسر می برند مسائل و مشکلات خیلی حیاتی تری در خانواده ها وجود دارد تا این که مردی کمی از اریکه پدرسالارانه خود به دلایل بسیاری پایین آمده باشد. واقعا باید پرسید آگاهی برخی از مردان بر زن ذلیلی احتمالی خود چقدر به استحکام خانواده می انجامد وقتی که این همه مشکلات و معضلات فراوان در جامعه وجود دارد؟

شهلا اعزازی: چگونه در فرهنگی مردسالار، ۱۴ میلیون خانواده زن ذلیل به وجود آمده اند؟

دکتر شهلا اعزازی پیش از شروع بحث دکتر قانعی راد به عنوان مدیر نشست گفت: « وقتی کتاب زن ذلیل را خواندم، دیدم که روش تحقیق اش اشکالاتی دارد که اینجا تاحدودی اشاره شد ولی وقتی جلوتر رفتم متاسفانه به نظرم آمد یک مغلطه ای در این کتاب صورت گرفته که بیش از هر چیز دیگری آزار دهنده است و آن این است که ما در شرایطی بسر می بریم که مردسالاری در تمام ارکان جامعه ما وجود دارد، ولی شما در این کتاب سعی کرده اید مردسالاری و زن ذلیلی را برابر با هم در نظر بگیرید. الان در حدود ۱۵ سال است که جنبش زنان در ایران به راه افتاده و سعی کرده که تغییراتی به نفع زنان و علیه مردسالاری ایجاد کند، اما در همۀ این سال ها دستاوردهای زیادی نداشته اند به جز آن که زنان پس از این تلاش ها دریافته اند که یک حق و حقوقی دارند ولی به غیر از آن، ما هنوز با شرایط نابرابر و تبعیض آمیز حقوقی مواجه هستیم. از سوی دیگر ساختار دولت، ساختار قوانین و یا همین تفکیک های جنسیتی در دانشگاه ها و در مجموع فرهنگ و قوانینی که همه به ضرر زنان عمل می کنند؛ اما با وجود این شرایط نابرابر، نویسنده در کتاب زن ذلیل، مردسالاری و زن ذلیلی را در یک کفه برابر با هم قرار داده است درحالی که به خوبی می دانید که مردسالاری، نظامی است که از بالا از طریق قوانین شروع می شود، فرهنگ اش وجود دارد و همه بر نابرابری های اجتماعی به ضرر زنان تأکید دارند.

حالا این که ما در یک نظام مردسالار، بیاییم از وجود زن ذلیلی بحث کنیم واقعا جای تعجب است. آخر در یک فرهنگ مردسالار که هیچ حقی برای زنان وجود ندارد و با وجود این همه نهادهایی که مردسالاری را تقویت می کند، چگونه می شود به ادعای این کتاب ۱۴ میلیون و خورده ای خانواده ی زن ذلیل وجود داشته باشد؟ یعنی طبق نوشته این کتاب ما ۱۷ میلیون خانواده داریم که ۱۴ میلیون شان زن ذلیل هستند، آخر چطور چنین چیزی در جامعه و فرهنگ مردسالار ما امکان پذیر است؟ به نظرم نویسنده کتاب واقعا باید توضیح دهد که در چنین فرهنگ مردسالاری، اساساَ چه عواملی مردان را به زن ذلیلی وا می دارد؟ از طرف دیگر در کتاب برای نمونه آمده است که مثلا مردی که توسط زن اش کاملا کنترل می شود و زیرسلطه است (و به قول نویسنده، ذلیل اش کرده)، بعد می بینیم که رفته با یک زن دیگر ارتباط پیدا کرده و حالا باید پرسید که واقعا چطور یک مردی که این همه از سوی زن اش کنترل می شود چگونه رفته و با یک زن دیگر ارتباط برقرار کرده؟

در اکثر مثال هایی که نویسنده در این کتاب آورده وقتی که دقت می کنیم که نویسنده به قول معروف خیلی یواش از روی مشکلات شخصیتی خود مرد می گذرد مثلا از روی مسئله اعتیاد مرد، یا بیکاری و عدم توانایی در پول درآوردن و... می گذرد و همه چیز را به مسئله زن ذلیلی رجوع می دهد. به هرحال من معتقدم که شاید روابط سلطه آمیز میان برخی از زنان و مردان یک مسئله اجتماعی در یک گروه خاصی می تواند باشد ولی این ها، کل نظام اجتماعی نیست. درحالی که مردسالاری یک نظام اجتماعی است که از فرهنگ و قانون و نهادهای مختلف پشتیبانی می شود.