تبیان، دستیار زندگی

 
 گفتم استاد آمده ام
گفتم استاد آمده ام با هم از بهار و عید نوروز و موسیقی حرف بزنیم. کمی نگاهم کرد و بعد از مکثی کوتاه گفت: از بهار حرف بزنیم که چه بشود؟ بهار برای من شادی آدم هاست. همان طور که موسیقی هم شادی آدم هاست. اصلا قرار دنیا بر این است که همه چیز را برای شادی ما رقم بزند.

هم موسیقی برای شادی است و هم بهار. حالا که شما تکلیفتان با زندگیتان روشن نیست، دوست ندارم از بهار حرف بزنیم. من گفتم: استاد قبول. هر چه شما بگویید. خندید و گفت: بگذار برایت یک لیوان آبمیوه بیاورم و از قدیم با هم حرف بزنیم.

حالا برو روزنامه و بگو آقای خرم جای خبرنگار را با خودش عوض کرد و مصاحبه را جور دیگری شروع کرد. من هم با خنده گفتم: شما از قدیم ها شروع کنید، بین صحبت ها سوال و موضوع تازه هم برای حرف زدن پیدا می شود! حسرت روزهای طلایی گذشته را در هر کلام استاد می شد دید و حس کرد. وقتی از دوستان قدیمی اش حرف می زد به نقطه ای خیره می شد و انگار که تمام لحظات تلخ و شیرین آن روزها جلوی چشمانش می آمد.

همایون خرم بیمار بود، همه می دانستند اما چند باری که مهمانش بودم نه حرفی از درد می زد و نه هیچ وقت گلایه ای می کرد. کلاس هایش به راه بود و شاگردان با ذوق و علاقه ویلون می نواختند. کوچک ترین شاگردش هم دختر ۹ ساله ای بود که استاد مدام او را تشویق می کرد، اما در عین حال سختگیرانه اشکالاتش را هم می گفت. متن زیر حاصل گفت وگوی صمیمانه من و مردی دوست داشتنی به نام همایون خرم است که چندی پیش از درگذشت او انجام شد و عجیب که حتی او درباره مرگ هم در این گفت و گو سخن گفت.

همایون خرم حالا دیگر در میان ما نیست تا پس از انتشار این گفت وگو با او تماس بگیرم یا روزنامه را برایش ارسال کنم، اما ساخته های او با خاطره های ما پیوند خورده است و هرگز فراموش نخواهد شد.

گفتید درباره بهار حرف نزنیم. پس بگذارید درباره غم در موسیقی از شما بپرسم. ما وقتی غمگین هستیم کمتر شعر می خوانیم یا مثلا نقاشی نگاه می کنیم، اما اغلب اوقات سراغ موسیقی می رویم. مگر موسیقی چه چیزی دارد که هر کس فکر می کند غم خودش لابه لای نت های آن وجود دارد؟

در واژه های ادبی کلمه غم داریم، ولی آیا آن غمی که در نتیجه از دست دادن عزیزی حادث می شود با غم عارف یکی است؟ یا غمی که بچه ای به خاطر فقدان اسباب بازی اش دارد قابل مقایسه با آنهاست؟

موسیقی غم دارد، اما می تواند همه انواع غم ها را با ملودی های مناسب بیان کند، البته به شرط آن که سازنده به مفهوم واقعی آهنگساز باشد، به قول حافظ:

نه هر که چهره برافروخت دلبری داند

نه هر که آینه سازد سکندری داند

در کار هنر، اندیشه است که همه کار را می کند. نت های موسیقی و پرده هایش در اختیار همه هست؛ ولی این نت ها را باید کسی با هم ترکیب کند تا به یک نغمه پایان برسد؛ ما هروقت از شاعر حرف می زنیم، می گوییم حافظ یا سعدی. چون اینها واژه ها را خوب می شناخته اند و می دانستند چطور از آنها استفاده کنند.

پس مثل شما مهندس بوده اند؟

(با خنده) خیلی مهندس تر از من بوده اند. حالا که حرف از توانایی شاعر یا به قول شما مهندسی کلمه ها شد بگذارید نکته دیگری را هم بیان کنم.

به اعتقاد من، شاعر ترانه سرا اگر موسیقیدان نیست، باید نسبت به موسیقی، احساس بسیار و تشخیص بارزی داشته باشد؛ یعنی به مجردی که یک موسیقی را شنید اول باید دریابد مقامی که این موسیقی روی آن نوشته شده با زیر و بم هایش، چه می خواهد بگوید. به طور کلی این را سوژه می گویند؛ مثلا این موسیقی، یک درد ناپیدا و بی اسم را می گوید، حالا همین جا به شما عرض کنم: اگر آهنگی بی ارزش باشد کلام پرداز مسلط هم نمی تواند دردی از این بی ارزشی دوا کند شما الان می بینید سیکل ناقص بسیاری از آهنگ ها و شعرهای در حد هم و به درد نخور را که در موسیقی امروز ما وجود دارد.

اگر آهنگ توسط آهنگساز واقعی ساخته شده باشد، اینجاست که کلام پرداز اگر یک ترانه سرای حساس و مطلع باشد با توجه به منظور و مقصود کلماتی کشف می کند که از بار موسیقی سرشار است؛ البته گاهی ممکن است شاعری منظور را تشخیص داده باشد، ولی کلماتش ثقیل باشد در این صورت شنونده از کار خوشش نمی آید و اگر هم دلیلش را بپرسید، خودش هم نمی داند چرا کار را دوست ندارد.

در این شرایط یا آهنگ بی ارزش است یا شعری بی ارزش روی آن آهنگ ساخته شده است، یعنی شاعر و ترانه ساز، منظور از موسیقی را دریافت نکرده و در نتیجه نتوانسته است مبین موسیقی باشد و گاهی نیز ترانه سرا، درک معنا کرده، ولی کلمات به کار گرفته شده از بار موسیقایی تهی بوده یا به عبارت دیگر کلمات سنگین و غیرلطیف و بدون احساس به کار گرفته شده است.

این سال ها هم شما چقدر با این تاکید موافق هستید؟

فکر می کنم اشتباه ما از همین جا شروع شد و تاکید بر کلمه سنتی تاثیر منفی روی موسیقی داشت. به نظر من سنت در هنر اشتباه است. کار هنر کار خلاقه و نوآوری است، اما در چارچوب اصول و براساس اصول. اگر قرار باشد بنابر تکرار قرار گیرد و همه بر یک سیاق بزنند که جذابیت های موسیقی از بین می رود حتی مردم عادی هم گلایه می کنند، چرا موسیقی ها آنقدر شبیه هم و تکراری شده است.

باید پایه ها و اساس موسیقی ایرانی را بشناسی و براساس آنها ساختارشکنی کنی تا هر هنرمند به سبک و امضای خود برسد. اگر قرار باشد همان چیزی را بزنی که به تو یاد داده اند که کار مهمی انجام نداده ای، در بهترین حالت ضبط صوت استادت هستی. خب هنر به چنین تکرارهایی نیاز ندارد. لازم است هر کس که پا در راه هنر می گذارد، اصول کار را به درستی یاد بگیرد و سرانجام با پشت سر گذاشتن تجربه ها، مثل خودش بنوازد.

بنابراین یکی از بزرگ ترین اشتباهاتی که در موسیقی ما انجام شد این است که ایده پایبندی به سنت مطرح شد، همه اول هیجانی شدند و بر آن تاکید کردند و بر طبل حفظ موسیقی سنتی کوبیدند در حالی که اصل بر یادگیری صحیح و اصولی موسیقی سنتی بود تا نسل جوان بتواند براساس دانسته ها و ارزش های دیروز توانمندی ساخت موسیقی روز و نو را بیابد.

استاد صبا اگر هنوز هم نو است و نوای موسیقی اش طرفدار دارد برای این است که در عین پایبندی به اصول، ۵۰ سال از زمانه خودش جلوتر بود. چیزهایی زد که قبلا کسی نزده بود. تار جلیل شهناز هم همین طور. امثال این بزرگان همه به اصول معتقد و پایبندند اما جوری می زنند و چیزی می زنند که قبل از آنها کسی نزده بود. هنر باید زنده باشد، سیال باشد.

در این جریان جوانان امروز را چگونه می بینید؟

امروز خوشبختانه با آگاهی از اشتباه دیروز افق های روشنی برای موسیقی وجود دارد و اهالی جوان موسیقی پرانرژی، بااستعداد و با انگیزه اند و موسیقی های فراوانی با طیف های مختلف گوش می دهند که همین آدم را امیدوار می کند.

مثلا چه کسانی؟

نباید اسم ببرم چون همه را نمی شناسم یا با آنها کار نکرده ام. اما علیرضا قربانی و محمد اصفهانی که با آنها کار کردم واقعا دوست داشتنی و امیدوارکننده هستند.

گفتید دوست دارید از قدیم ها حرف بزنیم. اول از همه برویم سراغ کتابتان، چرا نامش را گذاشته اید «غوغای ستارگان»؟

دوره ما دوره ستاره های موسیقی بود. شما از هر کسی که بپرسید، این حرف را می پذیرد. علی تجویدی، مرحوم بدیعی، مرحوم یاحقی و بسیاری از دیگر افرادی که هنوز هم نامشان در دنیای موسیقی اعتبار خاصی دارد. حالا من که یک عضو کوچک بودم اما واقعا همه ستاره بودند. برنامه های ارکستر گل ها هنوز هم برای مردم و نسل جدید خاطره انگیز است.

تا جایی که می دانم از بین همه هنرمندان و موزیسین ها، شما با مرحوم تجویدی دوستی نزدیکی داشته اید.

می توانم بگویم در عالم موسیقی با سه نفر بیش از همه نزدیکی و دوستی داشتم. آقایان بدیعی، تجویدی و یا حقی. اما از بین این افراد هم آقای تجویدی عزیز، صمیمی ترین و قدیمی ترین دوست من در عالم هنر بودند.

آشنایی و دوستی تان در کار موسیقی شکل گرفت؟

نه آشنایی ما در یک محیط هنری نبود. هر چند که به واسطه هنر آشنا شدیم. تازه درسم را تمام کرده بودم. همان طور که می دانید مهندسی برق خوانده ام. به عنوان کارآموز در تاسیسات آب و برق اداره ساختمان بانک ملی کار می کردم. حدود شش ماه که گذشت استخدام آنجا شدم. در همین زمان به عنوان تکنواز ویلون در رادیو و همچنین در ارکستر آقای خادم می زدم.

رئیس ما در بانک ملی، آقای مهندس لکستانی یک روز آمد و به من گفت: این مهندس همایون خرم که در رادیو ویلون می زند شما هستی؟ چون در رادیو اعلام می کردند مهندس. چند بار گفته بودم این کار را نکنند. اما می گفتند اعلام می کنیم تا مردم ببینند که می توان هم درس خواند و هم سراغ هنر رفت. خلاصه ایشان پرسیدند و من هم گفتم ای... گاهی می نوازم. ایشان گفتند حضور شما در رادیو نشان می دهد که کارتان خوب است.

خرم: همه ما می آییم و چند صباحی زندگی می کنیم و می رویم من همیشه همه توانم را گذاشته ام و می توانم بگویم کارهایم «برگ سبزی است، تحفه درویش» امیدوارم مردم آنها را بپذیرند و دوستشان داشته باشند و بعد از من هم کارهایم شنیده شود

دو روز بعد ایشان آمد و به من گفت ما همسایه ای داریم اسمش آقای تجویدی است. خیلی خوب و دوست داشتنی است. گاهی با هم رفت و آمد داریم. شب جمعه به خانه ما بیایید، بنشینیم با هم ساز بزنیم. رئیسمان بود و دوستش هم داشتم. رفتیم و نشستیم آقای تجویدی هم آمده بودند؛ مرا که دیدند خیلی خوشحال شدند و از کارم تعریف کردند. حرف از استاد صبا هم به میان آمد و گفتند پیش آقای صبا هم رفته اند.

منتها ایشان دیر شروع کرده بودند. ایشان مدتی فلوت می زده اند. مدتی می روند پیش آقای یاحقی و مدتی هم پیش آقای صبا. در منزلشان هم کلاسی گذاشته بودند و عده ای را درس می دادند. انسان زحمتکشی بودند. از آن دسته آدم هایی که واقعا می خواستند روزبه باشند، یعنی هر روزشان بهتر از قبل باشد. فکر می کنم دو سال بعد از آشنایی مان بود که برنامه ای به نام «گل ها» راه افتاد و ارکستر اولیه اش را شاگردان آقای صبا تشکیل دادند.

کدام شاگردان ایشان حضور داشتند؟

من، آقای بدیعی، تجویدی، آقایی به نام میرنقیبی، آقای عباس شاپوری و یک نفر دیگر که تازه از هنرستان موسیقی ملی فارغ التحصیل شده و به ارکستر دعوت شده بود. فکر می کنم آقای گلپایگانی نامی بود که در همان جوانی بیماری گرفت و زیر عمل از دست رفت. بنابراین نوازندگان ویلون در ارکستر اولیه گل ها را ما به عنوان شاگردان صبا تشکیل داده بودیم.

دیگر اعضای گروه چه کسانی بودند؟

پیانو استاد موسی خان محجوبی بودند. تار آقای ابراهیم خان سرخوش بود. قره نی آقایی به نام وزیر تبار بودند که بسیار خوب هم می زدند. البته بیمار بودند و در همان جلسات اول بودند و دیگر نیامدند و به جای ایشان آقای شیرخدایی آمدند. آرم برنامه گل ها را داده بودند با قره نی اجرا شود و ایشان اجرا کردند. ضرب حسین تهرانی بود و آقای صبا هم ارکستر را رهبری می کردند. البته من در این ارکستر آهنگ نمی دادم و آهنگ ها را بیشتر آقای محجوبی می ساختند. ما در حقیقت جوانان ویلون بودیم که در ارکستر کار می کردیم. به تدریج گفتند که ارکستر بزرگ تر شود و انبساط بیشتری پیدا کند. آهسته آهسته خود ما هم شدیم جزو تغذیه کنندگان این گروه.

چه شد که به ارکستر بزرگ فارابی پیوستید؟

آقای صبا با رادیو به مشکل برخورد و وزارت فرهنگ و هنر آن زمان بلافاصله به ایشان پیشنهاد کرد که در تالار فارابی ارکستر بزرگی برایشان تشکیل دهد. در این گروه هم نوازندگان ویلون ما بودیم یعنی شاگردان استاد صبا. یادم هست فرامرز پایور سنتور می زد که ایشان هم شاگردی استاد صبا را کرده بودند، حبیب الله صالحی هم تار می زد و در کار خودش استاد بود. دقیق یادم نیست اما فکر می کنم آقای هوشنگ ظریف هم تازه از هنرستان ملی فارغ التحصیل شده بودند و حضور داشتند. من هم ویلون سولیست اول گروه بودم.از همین دوره هم بود که صمیمیت بیشتری با آقای تجویدی پیدا کردم.

آقای تجویدی خیلی به کارش عشق داشت. همیشه سعی می کرد برود چیزی را بیاموزد. یکی از آهنگسازان رادیو در رشته موسیقی غربی تحصیل کرده بود. یادم است یک روزی من بودم و آقای تجویدی و این آهنگساز. من داشتم درباره کار کردن برخی آهنگ ها در ارکستر بزرگ از این آهنگساز سوالاتی می کردم که دیدم آقای تجویدی مدام اشاراتی به من می کنند. بعد که آقای آهنگساز رفت، ایشان به من گفت: چرا از اینها سوال کنیم؟ من شروع کردم به هارمونی خواندن.

خودمان استعداد آهنگسازی داریم یاد می گیریم و برای ارکستر هم می نویسیم. دیدم حرف جالبی زدند. من هم چون علوم پایه ام قوی بود، به همین خاطر هارمونی خواندن برایم راحت بود. خلاصه هر دو رفتیم و شروع کردیم هارمونی خواندن. من این را از تجویدی یاد گرفتم که هر چند آن زمان در کارمان شهرت پیدا کرده بودیم اما از آموختن باز نمانیم و خودمان بتوانیم روی پای خودمان بایستیم و راه های تازه برای نوآوری در موسیقی ایرانی پیدا کنیم. هر چه باشد ما بافت این موسیقی را بهتر می شناختیم و طبعا بهتر هم می فهمیدیم چگونه سمت این کار برویم که موسیقی ایرانی لطمه نبیند.

بعد از این موضوع بود که من آهنگ «آمد اما در نگاهش آن نوازش ها نبود» را ساختم که شعرش هم برای ابوالحسن ورزی بود. از این ایام من و آقای تجویدی زیاد با هم کار می کردیم و ماهی یکبار منزل همدیگر قرار می گذاشتیم و رفاقت مان گره خورد.

فقط شما و آقای تجویدی بودید؟

نه آقای بدیعی و آقای یاحقی هم بودند. به هر حال همیشه همدیگر را می دیدیم، ساز می زدیم، کار می کردیم و اگر گلایه ای هم داشتیم از رادیو با هم بررسی می کردیم و تصمیم می گرفتیم چه کار کنیم که مشکل برطرف شود.

آقای تجویدی اما ضمن این کارها پیش استادان قدیم هم می رفت. یکی از آنها حاج آقا محمد ایرانی بود. همه به او می گفتند حاج آقا ممد. او مرد بسیار محترمی بود و در ردیف نوازی ها و شناخت ردیف تبحر خاصی داشت و می شد از او استفاده خوبی کرد.

من همراه آقای کریمی ـ که استاد ردیفم بود و متاسفانه خیلی زود از دست رفت ـ می رفتیم پیش حاج آقا ممد و می دیدم آقای تجویدی هم آنجا هستند. یعنی همیشه دوست داشت بیاموزد و در حال آموختن بود. خیلی پشتکار داشت. وقتی کاری را شروع می کرد حتما آن را به نتیجه مطلوب می رساند. ولی خاطره روزهایی که برای هم ساز می زدیم از هر چیزی در ذهنم زنده تر است.یادم است اولین کنسرتم ایشان را دعوت کردم، آمد. شب تلفن زد ـ همیشه به من می گفت آقای مهندس خرم ـ گفت آقای مهندس خرم شما نه تنها خیلی خوب اجرا کردی و لذت بردیم، آبروی ما را هم حفظ کردی.

حالا تجویدی هم به رحمت خدا رفته و از آن روزها برایم فقط خاطره مانده است و بس! مدام یاد دوستان و همراهان عزیزم می افتم که دیگر نیستند و من را تنها گذاشته اند و گاهی دوست دارم پیش آنها بروم.

یاد آلبوم «تنها ماندم» افتادم استاد.

بله. خلاصه این است که من هم «تنها ماندم»

استاد جسارتا به گونه ای گفت و گو پیش رفت که باعث شد نظرتان را درباره مرگ بپرسم؟

هر نغمه ای روزی به پایان می رسد. همه ما می آییم و چند صباحی زندگی می کنیم و می رویم. حالا می ماند این که خودمان از کارها و رفتارهایمان راضی باشیم یا نه.

شما راضی هستید؟

بله. من راضیم، همیشه سعی کرده ام کسی را آزرده خاطر نکنم و خوب باشم. امیدوارم توانسته باشم این کارها را انجام دهم.

از کارهایتان چطور؟ راضی هستید؟

این دیگر با مردم است. من همیشه همه توانم را گذاشته ام و می توانم بگویم کارهایم «برگ سبزی است، تحفه درویش». امیدوارم مردم آنها را بپذیرند و دوستشان داشته باشند و بعد از من هم کارهایم شنیده شود.

امیدوارم سال های سال زنده باشید. اگر بگویم درباره مرگ جمله ای بگویید، چه خواهید گفت؟

مرگ اگر مرد است گو نزد من آی

تا در آغوشش بگیرم تنگ تر

باز امشب در اوج آسمانی ...

علیرضا قربانی / خواننده

استاد همایون خرم، خالق نغمه های ماندگار ایرانی که هر کدام دنیایی از شور و احساس و خاطرات زیبا را برایمان رقم می زنند از بین ما پر گشود.

استادی از آخرین بازماندگان عصر طلایی موسیقی ایران...

استادی از آخرین آموختگان مکتب ابوالحسن خان صبا...

استادی از نسل موسیقیدانان اخلاق مدار که همواره بر لزوم پایبندی جدی هنرمند به اصول اخلاقی و معرفتی تاکید داشت تا جایی که همواره اخلاق را حتی فراتر از قانون می پنداشت...

استادی که همچون نامش گره خورده با هنر و موسیقی اصیل ایرانی است. استادی با نغمه هایی جاودان که فراگیربودنشان در بین نسل های مختلف و با گرایش های مختلف قابل تصور نیست....

به راستی که نغمه ها و آثار فاخری که خلق کرده اند شورها در سرها نهادند و مسبب غوغای ستارگان وجودمان گشتند و تا آنجا که عشق به هنر و موسیقی وجود دارد، نام و آثار این استاد عزیز سفر کرده در دل تمامی دوستداران باقی خواهد ماند.

و چه بسیارند انسان هایی که بعد از رفتنشان بیشتر شناخته می شوند و در دل ها جای می گیرند...

فقدان این استاد عزیز و مهربان را که روزگار نظیرشان را کمتر به خود دیده است صمیمانه و از اعماق وجود به تمامی مردم سرزمین مان ایران تسلیت عرض می کنم. از نبودت متاثر و با یادت آرامیم استاد فقید... و تمامی لحظات پربار زندگی تان را که صرف عشق به میهن عزیزمان ایران و رشد و بالندگی فرهنگ و هنر ایران زمین شد ، ارج می نهیم واز خداوند منان و رحمان طلب آمرزش و شادی روح شما عزیز را طلب می نماییم. منبع :سایت