تبیان، دستیار زندگی

منبع: http://fajrpoem.farhang.gov.ir/interview-articleghoran-fa.html

قرآن کریم که روشنگر راه رستگاری بشر است در چهار آیه پایانی سوره شعرا به وضوح در مورد شاعران خادم و خائن به اظهار نظر پرداخته است آنجا می‌فرماید:

والشعراءُ یَتبعُهُم الغاوون، الَم تَرَانهم فی کل واد ٍیَهیمونَ، وانهم یَقُولونَ مالا یَفعلون

الا الذین امنوا و عموالصالحات و ذََکَروُالله کثیرا و انتَصروا من بعد ما ظُلموا وَ َسَیعلَمُ الذین ظَلَموا ایَّ مُنقلبٍ یَنقلبون(سوره شعرا آیه 224 تا 227 )

شاعران کسانی هستند که گمراهان از آنان پیروی می‌کنند آیا نمی‌بینی آنها در هر وادی سرگردانند؟ و سخنانی می‌گویند که به آنها عمل نمی‌کنند؟ مگر کسانی که ایمان آوره‌اند و کارهای شایسته‌ انجام می‌دهند و خدا را بسیار یاد می‌کنند و به هنگامی که مورد ستم واقع می‌شوند به دفاع از خویشتن (و مومنان) برمی‌خیزند (و از شعر در این راه کمک می‌گیرند)؛ آنها که ستم کردند بزودی می‌دانند که بازگشتشان به کجاست!
در این آیات شریفه خداوند با بکارگیری حرف استثنای (اِلّا) ابتدا حکمی را بیان می‌فرماید و بعد تعدادی را از شمول آن حکم مستثنی می‌کند. این گونه استثناء که به اصطلاح استثنای متصل گفته می‌شود(زیرا مستثنی جزء مستثنی منه است) درآیات دیگری نیز دیده می‌شود. مثلاً درسوره مبارکه عصر می‌فرماید:"والعصر، ان‌الانسان لَفی خُسر، الا الذین امنوا وعَمِلواالصاِلحاتِ وَ تَواصعوا بِالحق و تَواصَوبالصبر." پس معلوم می‌شود که همه انسانها مشمول حکم خُسران نیستند. یا درسوره التین آیه 4به بعد می‌فرماید: لََقَد خَلقنا الانسان فی اَحسَنِ تَقویم، ثُم رَدَدناهُ اَسفَلَ سافِلین، الا الذین امنوا و اعملواالصالحات فَلَهم اَجرُ غیر ممنون(ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدم. سپس او را به پایین‌ترین مرحله بازگدانیدیم، مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند که برای آنها پاداشی تمام نشدنی است.
و نیز درسوره نساء آیات 145 و 146 می‌فرماید:«اِنَّ المنافقین فی الدَّرکِ الاسفل من النار و لن تَجِدلَهم نصیراً الا الذین تابوا واصلَحُوا واعتَصَمُوا بالله واخلصُوا دینَهُِم....»(منافقان را درجهنم پست‌ترین درجه است و برای آنان هرگز یاوری نخواهی یافت، مگر آنها که توبه نموده و تباهکاری خود را اصلاح کردند و به دین خدا در آویختند.)
ویا در سوره معارج آیه 19 به بعد می‌فرماید: «اِن الانسانَ خُلق هَلُوعا، اذا مَسَّهُ الشرُّ جَزوعاً و اذا مسَهُ الخیر منوعاً الا المُصلین، الذَّینَ هم عَلَی صَلاتِهِم دائِمون...» انسان مخلوقی حریص است، هنگامی که بدی به او برسد بی‌تابی می‌کند، و هنگامی که خوری به او برسد مانع دیگران می‌شود و بخل می‌ورزد) مگر نمازگران، آنها که نمازها را پیوسته بجا می‌آورند...)
پس چنین احکامی استثنائاتی دارد که چه بسا تعداد مستثنی‌ها کمتر از مشمولین حکم اصلی نباشد. اما برگردیم به آیات پایانی سوره شعرا که خداوند متعال با کاربرد این «الّا» شعرا رابه دو گروه تقسیم کرده است یکی آنان که پیشتازان گمراهانند و در بیابانهای خیال پردازی و قافیه اندیشی سرگردانند و به آنچه خود می‌گویند عمل نکرده‌اند یا عمل نمی‌کنند چنانکه درشعردوره جاهلیت شاعر خود را قهرمان صحنه‌هایی معرفی می‌کند که احیاناً در وادی خیال پرداخته است تا جایی که گاه به انجام منکرات برخود می‌بالد، گرچه بستن هر دروغی به خود خلاف امر پروردگار است که درسوره صف آیه 3 می‌فرماید:«کبُرَ مقتا عندالله اَن تقولوا مالا تفعَلُونَ، (نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که عمل نمی‌کنید) و ازآنجایی که شعر اساساً بر خیالات و تصورات استوار است امکان بیان مطالب موهوم را فراهم می‌کند.
اما خداوند متعال بعد از کلمه اِلا گروهی از شاعران را مورد عنایت قرار می‌دهند و می‌فرمایند: مگر آنانی که :

1- ایمان آورده‌اند که این اولین شرط پای‌بندی به اصول اخلاقی و اسلامی است؛ چه صاحب ایمان اسیر هوس نمی‌شود و افسانه هوس نمی‌نویسد. به قول مرحومه پروین اعتصامی:

افسانه‌ای که دست هوس می‌نویسدش/ دیباچه رساله ایمان نمی‌شود

کشت دروغ بار حقیقت نمی‌دهد/ این خشک رود چشمه حیوان نمی‌شود.

آز و هوی که راه به هر خانه کرد سوخت /از بهرخانه تو نگهبان نمی‌شود (دیوان پروین اعتصامی صفحه 19 )

2ـ عمل صالح انجام می‌دهند چه ایمان باید در عمل تجلی پیدا کند و شاعر که در جامعه متشخص است باید آن چنان عمل کند که بتواند اسوه صلاح و فلاح باشد.

به قول سعدی:

سعدیا گر چه سخندان و مصالح گویی / به عمل کار برآید به سخندانی نیست

3ـ زیاد به یاد خدا می‌باشند و بی‌تردید این ذکر مستمر درشعر آنان نیز آشکار می‌شود آن که به یاد خداست از انحراف در امان است چه درگفتار و چه درکردار به قول صائب:

چنان کز ابر رحمت ناودان رطب اللسان گردد / زذکر حق طراوت می‌شود پیدا زبانها را (دیوان صائب جلد یک صفحه 177 )

می‌توان از ذکر حق تاکرد پرگوهر دهان / حیف باشد از حدیث پوچ پرخاشاک کرد (دیوان صائب جلد سوم صفحه 1166)

ابر رحمت دردهانش گوهر شهوار ریخت /چون صدف هرکس دراین دریا دهن را پاک کرد (دیوان صائب جلد سوم صفحه 1167 )

4ـ آن گاه که مورد ستم قرار می‌گیرند آرام ننشینند، بلکه درجلو ظالم بایستند و از مظلوم دفاع کنند و این سنگین‌ترین وظیفه‌ای است که خداوند به دوش شاعران گذاشته است. به قول صائب:

مکن اعانت ظالم ز ساده لوجیها / که تیع سنگ فسان را سیاه رو سازد (دیوان صائب جلد چهارصفحه 1833 )

و به قول سیف‌فرغانی:

ظالمی را که همه ساله بود کارش فسق / به طمع نام منه عادل نیکوکاری (دیوان سیف فرغانی جلد یک صفح 24 )

سقوط ظالمان را نیز قرآن در پایان این آیات وعده داده است که می‌فرماید: آنها که ستم کردند بزودی می‌مانند که بازگشتشان کجاست. به قول خواجه حافظ:

دور فلکی یکسره بر منهج عدل است / خوش باش که ظالم نبرد راه به منزل (دیوان حافظ چاپ خطیب رهبر صفحه 411 )

اسلام می‌خواهد که انسانها به جای پناه بردن به خیالات خواب‌آور و رخوت‌بخش با واقعیات زندگی روبه رو شوند هرچند این واقعیات تلخ و رنج‌آور باشند.
آیات پایانی سوره‌ شعرا باعث شد که شعرای فارسی زبانی از همان آغاز سرایش شعر به این تفکیک الهی توجه کنند و به خلق نوعی شعر آیینی که با دستورات قرآنی هماهنگ باشد دست زنند و برای این نوع ادبی نامی تعیین کنند از قبیل شعر زهد، شعر حقایق، شعر اولیاء و شعر حکمت و به دیگر شیوه‌های شاعری با نظر اعتراض بنگرند.
ناصر خسرو درخصوص شعر زهد گوید:

اگرت اندوه دین است ای برادر شعرحجت خوان /که شعر زهد او ازجانت این اندوه بگسارد

واندر رضای او گه وبیگه به شعر زهد / مرخلق را به رشته کنم علم و حکمتش

و خاقانی این نوع شعر را حقایق می‌نامد؛ چنانکه قبل از ملقب شدن به خاقانی، حقایقی تخلص می‌کند.

ز درتوچندلاغم که تو روزی از وفا/ به حقایقی نگفتی که سگ در منی

حقایق به این معنی (نوع آیینی و اخلاقی شعر) درشعر شعرا به فراوانی آمده است مانند نمونه‌های زیر:

درشاهراه نظم حقایق به طبع خویش/ من گام می‌زنم تو برو می‌شمار پای

بسی حقایق گفتم و لیک دربر شاه / نبود یکسره جز حیلتی و تزویری

گشا خنب حقایق را، بده بی‌صرفه عاشق را / می‌آشامش کن ایرادل خیال آشام می‌گردد

سگ خشم و گاوشهوت چه زنند پیش شیری / که به بیشه حقایق بدرد صف عیانی

درمکتب حقایق پیش ادیب عشق / هان ای پسر بکوش که روزی پدر شوی

دیم و وسواس به صابون حقایق شوی /نبری فایده زین‌ گازو واشناس

درحقایق و گنجینه ادب قفل است / کلید فتح و گنج فنا توانی یافت

سلطان ولد در تقسیم بندی شعر، از شعر و شعرا و دواین شعر درمقابل شعر اولیاء و دواوین عطار و سنایی نام می‌برد و دسته اول را نکوهش می‌کند و می‌نویسد« بیان آن که شعر اولیا همه تفسیر است و سر قرآن ... به خلاف شعر شعرا که از فکر و خیالات خود گفته‌اند و ازمبالغه‌های دروغ تراشیده و غرضشان از آن اظهار فضیلت و خودنمایی بوده است . شعرا شعر اولیا را همچون شعرخود می‌پندارند. نمی دانند که در حقیقت فعل و قول ایشان از خالق است؛ مخلوق را در آن مدخل نیست زیرا شعر ایشان خودنمایی نیست، خدانمای است.
همچنین درخصوص اظهار نظر مولوی می‌نویسد: مولانا آنجا که شعر را فرومایه می‌خواند به شعر شعرا متوجه است و آنجا که شعر را می‌ستاید شعر اولیا را در نظر دارد.
نظامی گنجوی شرط ورود به عالم شعر را اشتهار شاعر در رعایت شرع می‌داند آنجا که می‌گوید:

تا کند شرع تو را نامدار / نامزد شعر مشو رینهار

شعر تو ازشرع بدانجا رسد / کز کمرت سایه به جوزا رسد

شعر برآرد به امیریت نام / کالشعراء امراء الکلام

شیخ عطار در مصیبت به تفصیل در این مورد سخن گفته است ازآن جمله:

شعر و عرش و شرع از هم خاستند / تا دو عالم زین سه حرف آراستند

آن که بود او سرور پیغمبران / گفت در زیر زبان شاعران

هست حق را گنجهای بی‌شمار/ سر آن یک می‌ ندانند ازهزار

هم قوافی کان خوش و یکسان بود/ زان سخن بسیار درقرآن بود...

شعر از طبع آید و پیغمبران/ طبع کی دارند همچون دیگران

روح قدس را طبیعت کی بود/ انبیا را جز شریعت کی بود

مصطفی گفته است شعر نامدار/ چون سختهای دگر دارد شمار

 برخى با عنایت به آیات و احادیثى که در ذم شعر و شاعرى آمده است، بویژه خواندن آن در مسجد و یا شب جمعه آن را مکروه دانستند و بنابراین درصدد مخالفت با شعر و شاعرى برآمدند. برخى نیز از آن تبرى جسته و تنها به اشعار تعلیمى بسنده کردند، حال آنکه سرودن شعر از اصل حرام یا مکروه نبوده و اگر مدتى هم از آن جلوگیرى شده به سبب جریان شعر در بدگویى و غزل‌هاى رکیک بوده است. شعر نه تنها در اسلام تقبیح نشده است، بلکه سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) نشانگر این است که به شعر استناد و استدلال کرده‌اند. به‌طور مثال به فرمان نبى اکرم(ص) براى حسان‌بن ثابت در مسجد منبرى نصب کرده بودند تا او از آن موضع در حضور آن حضرت مشرکان را هجو کند و پیامبر در حق او مى‌فرمود:‌”اللهم ایده بروح القدس” آن حضرت آن قدر براى شعر ارزش قائل بودند که مردم را به حفظ و ثبت و ضبط آن امر مى‌فرمودند، چنان‌که آنها را به تعلیم و تعلم قرآن دستور مى‌دادند و آن را یارى دین و جهاد در راه خداوند و تعالى دین مى‌دانستند و مى‌فرمودند: “لله کنوز تحت العرش مفاتیحه السنه الشعراء”

ایمان و عمل صالح دو بال است که بدون آنها هرگز نمی توان پرواز کرد و در مورد شعرا  شاعر بی ایمان گزافه میگوید و شاعر  مومن بی عمل نیز شعرش بر دل نخواهد نشست و در گِل خواهد ماند