همشهری دانستنیها/شماره 68/ترجمه:سید علی اکبر رضوی
در اوایل دهه 1930 /1310طی حفاری‌هایی که در پرسپولیس انجام می‌شد، باستان‌شناس دانشگاه شیکاگو، ارنست هرزفلد، هزاران لوح تکه‌تکه‌شده شکننده رسی را از زیر خاک بیرون آورد که مربوط به 500 سال پیش از میلاد بود. تکه‌های الواح در 2353 مقوای نازک بسته‌بندی و به موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو منتقل شدند. دولت آن روزهای ایران (پهلوی اول) اجازه خروج آنها را صادر کرد؛ با این شرط که لوح‌ها ترجمه شوند و دوباره به کشور بازگردند. اما کار چسباندن قطعات این پازل چندهزار تکه که البته خیلی از تکه‌هایش گم و گور شده بودند، کار یک روز و دو روز نبود و اکنون بیش از 7 دهه است که به این بهانه، مجموعه الواح شگفت‌انگیز تخت‌جمشید در دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو قرار دارد. اکنون مسؤولان دانشگاه هزاران عکس دیجیتال از آنها برداشته‌اند تا اطلاعات ارزشمندی را که از روزهای پادشاهی داریوش بزرگ (521 تا 486 پیش از میلاد) در آنها هست به‌صورت مستند داشته باشند؛ الواحی که در آنها حتی اسامی کارگران و دستمزد آنها و قوانین کاری آنها و هدایایی که به ایزدان تقدیم می‌شد نیز ثبت شده است.
محققان امیدوارند تا دو سال آینده بخش زیادی از تحقیقاتشان تکمیل شود. برای به انجام رسیدن این کار، جیل اشتین، مدیر دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه به قول خودش یک «تیم رویایی» از پژوهشگران متن‌خوان، باستان‌شناسان و متخصصان در این زمینه را دور هم جمع کرده و از سویی به برداشتن عکس‌های دیجیتال باکیفیت از آنها مشغول است. در این صورت حتی نسخه‌های دیجیتال این الواح باستانی می‌تواند در اختیار عموم قرار بگیرد. اگرچه بخش زیادی از ترجمه لوح‌ها انجام شده؛ اما ایرادگیری و رفع عیب آنها هنوز کار می‌برد. جیل می‌گوید:ما به خوبی می‌دانیم که اهمیت و ضرورت تکمیل تحقیقاتمان چقدر زیاد است.»
این لوح‌ها که از دیوارها و بقایای ساختمان‌های باقی مانده در پرسپولیس و حتی از زیر خروارها خاک به دست آمده است، برای بسیاری حائز اهمیت است. لوح‌هایی که از پی حوادث زیادی از جمله حمله اسکندر مقدونی و به آتش کشیدن پرسپولیس در سال 330 پیش از میلاد و نیز قرن‌ها همجواری با باد و خاک و باران به دانشگاه شیکاگو رسیده‌اند و از ابتدای کاوش تا امروز نزدیک به 3 میلیون دلار خرج برداشته‌اند تا هم از خطر نابودی نجات یابند و هم رمزگشایی شوند.
پژوهشگران موسسه باستان‌شناسی خاور نزدیک، به اسرار تازه‌ای از امپراتوری قدرتمند ایران که در قرون چهارم و پنجم قبل از میلاد، بخش بزرگی از زمین، یعنی از شرق مصر تا غرب هندوستان امروزی را دربرمی‌گرفت دست یافته‌اند؛ اطلاعاتی که البته خیلی‌هایش را به کمک متون باستانی یونان قدیم و قسمتی را نیز از حفاری‌های باستان‌شناسی به دست آورده‌اند. این مجموعه، شامل اطلاعات ارزشمندی از زندگی روزمره امپراتوری بزرگ ایران در طول 15 سال اولیه قرن ششم قبل از میلاد است. کار خواندن نوشته‌های روی این لوح‌ها برای دانشمندان، دردسرهای زیادی داشت. آنها مجبور بودند برای کشف اسرار کتیبه‌ها، زبان‌های باستانی سامی و آرامی را به خوبی بدانند و از تلفیق آنها معنی لغت و نشانه‌های الواح را در بیاورند. زیرا زبان نوشتاری آن روزهای خاور میانه، تلفیقی از این دو زبان شناخته شده برای باستان‌شناسان است.
این در حالی است که در نگارش بسیاری از کتیبه‌ها، از لهجه و گویش عیلامی که قوم ساکن در غرب ایران باستان بودند، استفاده شده که به خط میخی بین‌النهرینی روی کتیبه‌ها کنده‌کاری شده است. بقیه هم به زبان آرامی و تعدادی هم به یونانی، فریژی و نیز فارسی باستانی نگاشته شده‌اند که این آخری برای دانشمندان بسیار شگفت‌انگیز بود. زیرا آنها فکر می‌کردند زبان فارسی قدیمی تنها زبان محاوری بوده و برای نوشتن و به‌خصوص برای محاسبات ریاضی استفاده نمی‌شده. این کشف نشان می‌دهد که این زبان نوشتاری، بسیار کاربردی‌تر و گسترده‌تر از آن چیزی است که تاکنون تصور می‌کردند. هرچند ماتیو استولپر که یکی از اعضای «تیم رویایی» موسسه شرق‌شناسی شیکاگو است، معتقد است که برای اطمینان از این موضوع باید نمونه‌ها و شواهد دیگری نیز به دست بیاید تا مطمئن شویم که این زبان واقعا تا این حد یک زبان گسترده محاسباتی و نوشتاری بوده است.
