تبیان، دستیار زندگی

یكی از وجوه امتیاز اندیشه سیاسی اسلام در مقایسه با سایر مكاتب سیاسی، ویژگیها و شرایط خاصی است كه برای زعیم سیاسی جامعه در نظر گرفته است. در بسیاری از دموكراسی های رایج، عنصر محبوبیت و قدرت جلب آرا اهمیت خاصی دارد و كاملا مقدم بر فضایل و ویژگیهای فردی صاحبان اقتدار سیاسی است. مهم آن است كه با توسل به تبلیغات و ژست های عامّه پسند و طرح شعارهای جذاب، اذهان را به جهت خاصی متوجه ساخت و در میدان رقابت برای جلب آرای بیشتر به موفقیت دست یافت.

در نظام سیاسی مطلوب اسلامی كسی كه ولایت سیاسی را بر عهده گرفته است باید از كمالات و فضایل فردی خاصی بهره مند باشد. در اینجا به اهمّ این صفات توجه میكنیم و به آیات و روایاتی كه مستند شرعی لزوم وجود چنین صفاتی است اشاره خواهیم كرد.

شاخص ترین و مهم ترین صفت والی جامعه اسلامی، برخورداری وی از شناخت عمیق و عالمانه از اسلام و تعالیم عالی آن است.

اهمیت این ویژگی از این نكته آشكار می شود كه در معرفی نظام سیاسی شیعه در عصر غیبت از این صفت مدد می گیریم و این نظام را مبتنی بر «ولایت فقیه» می خوانیم، با آنكه در والی جامعه اسلامی شرایط دیگری هم معتبر است. ما می توانیم این نظام را مبتنی بر «ولایت عادل» یا «ولایت مدیر و مدبّر» و یا «ولایت مؤمن و متّقی» نیز معرفی كنیم؛ زیرا تمامی این اوصاف در حاكم جامعه اسلامی شرط است، اما به سبب اهمیت وصف فقاهت در میان اوصاف دیگر به آن توجه خاص مبذول می شود. اشتراط فقاهت از ادله روایی ولایت فقیه به صراحت استفاده می شود كه برای نمونه به برخی از فقرات این گونه روایات اشاره می كنیم:

در مقبوله عمر بن حنظله می خوانیم: « مَنْ‏ كَانَ‏ مِنْكُمْ‏ مِمَّنْ‏ قَدْ رَوَى حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْیَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْكُمْ حَاكِما»1
در مشهوره ابی خدیجه امام صادق علیه السلام میفرماید: « وَ لَكِنِ‏ انْظُرُوا إِلَى رَجُلٍ مِنْكُمْ یَعْلَمُ شَیْئاً مِنْ قَضَائِنَا فَاجْعَلُوهُ بَیْنَكُم‏»2

در بحث ادله روایی ولایت فقیه خواهد آمد كه مراد از روات احادیث و سنت در این گونه روایات صرف ناقلان احادیث نیست بلكه مراد عالمانی است كه تفقّه در دین دارند و لطایف و اشارات و دقایق احادیث معصومان علیهم السلام را درك می كنند، و گرنه صرف نقل حدیث، مرجعیت و ولایت را در پی ندارد.3

قید مطلق را هم برای این آورده ایم تا بگوییم كه هر فقیهی نمی تواند صلاحیت ولایت بر جامعه اسلامی و اداره آن را داشته باشد؛ بلكه باید به همه ابعاد اسلام آگاه باشد. به عبارت دیگر باید در همه اصول و فروع، در عبادات و عقود و ایقاعات و احكام و سیاست اسلامی مجتهد باشد و به اصطلاح «مجتهد مطلق» باشد نه «مجتهد متجزی». حضرت آیت الله جوادی آملی در این خصوص می فرماید:

فقیه حاكم بر نظام اسلامى كه در عصر غیبت، مجرى و حافظ و مبیّن قرآن است، باید به تمام جوانب آن آگاه باشد. او باید علاوه بر شناخت احكام و معارف قرآن كریم، درباره انسان و جامعه اسلامى، روایات رسیده از عترت (علیهم السلام) را نیز به خوبى بررسى نماید و به شناختى كامل و جامع از احكام اسلام برسد. اگر شخصى برخى از مسائل اسلامى برایش حل نشده و خود نمى تواند آنها را عمیقا بررسى نماید، او ولى مسلمین نیست؛ یعنى نه «مرجع فتوا»ست و نه «مصدر ولایت»؛ نه مى تواند فتوا بدهد و نه مى تواند اسلام را به اجرا درآورد. فقیهى كه شعاع عملش همدوش شعاع فقه باشد و بتواند مسائل جدید و مستحدثه مسلمین را حل كند و آنها را بر اصول و فروع دین تطبیق دهد، او «مجتهد مطلقی» است كه در صورت واجد بودن شرایط دیگر، مى تواند مسؤولیت ولایت و مدیریت جامعه اسلامى را بپذیرد و از عهده آن برآید.4

--------------------------------------------------------------

1- الكافی طبع الإسلامیة، ج ‏1، ص 67

2- الكافی طبع الإسلامیة، ج ‏7، ص 412

3- حكومت اسلامی درسنامه اندیشه سیاسی اسلام، ص 187 و 188

4- ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ص 137 و 138