تبیان، دستیار زندگی

فرهنگ آفرینى قرآن .

قرآن مجید سرمنشا اغلب علوم و هنرهاى اسلامى است .
1 ) قرآن سندى تاریخى است و تا آنجا كه به حوادث اشاره دارد , از جمله به حوادثى از زندگانى و روزگار پیامبر (ص ) و غزواتى چون بدر و احد و حنین , یا اشاراتى به فرهنگ جاهلیت دارد , در حكم تاریخى مستند است . هـمچنین بسیارى محققان بر مبناى نگرش تاریخى قرآن , فلسفه هاى تاریخ گوناگون استنباط كرده اند.

2 ) فـقـه و اصـول فـقـه مذاهب مختلف اسلامى , چنانكه در بخش فقه یا احكام قرآن یاد كردیم , مستقیما ریشه در قرآن دارد. و تـا امـروز هـم مـحاكم شرعى یا نهادهاى دینى و مجالس قانونگذارى در كشورهاى اسلامى , یا مـجـتـهـدان و مـفـتـیان , تعارض نداشتن قوانین و احكام و فتاواى جدید را با قرآن كریم رعایت مى كنند.

3 ) حدیث یا سنت منبع مستقلى از قرآن است . اما با آن مناسبات و پیوند و همخوانى بسیار دارد. چـنـانـكه گاه قرآن سنت را نسخ مى كند یا تخصیص مى دهد , و گاه سنت قرآن را , كه در كتب مربوط به ناسخ و منسوخ , به تفصیل با مثالهاى بسیار بیان شده است .

4 ) عرفان یا تصوف اسلامى كه اساس آن بر حب الهى یا عشق متقابل انسان به خدا و خدا به انسان اسـت ( مـائده , 54 ) , هـمچنین زهد و پارسایى و اصالت ندادن به دنیا و مراقبه و محاسبه نفس , همه در قرآن ریشه دارد. عرفان قرون اولیه كه بر مدار زهد و پارسایى مى گشت , یكسره قرآنى بود. مكتبهاى عرفانى حكمى و فلسفى متاخر از جمله مكتب ابن عربى نیز اساسش بر تاویل جسورانه از آیات و قصص قرآن استوار است . چنانكه مهمترین متن عرفان نظرى در عالم اسلام كه فصوص الحكم ابن عربى ( م 638 ق ) است , داراى 27 فـص است كه با گرده بردارى از قرآن و بر مبناى قصص قرآنى و شخصیتهاى انبیاء و به نام آنها طراحى و تدوین شده است . ابـوالعلاء عفیفى در مقدمه تصحیح خود از فصوص , این نكته را روشن ساخته است ( مقدمه , ص 12 و صفحات دیگر ). همچنین بحث عرفا از اسماء و صفات الهى عمدتا قرآنى است .

5 ) قـرآن با آیات عدیده اخلاقى و توصیه هاى بسیار به فضایل و نهى تخطئه از رذایل اخلاقى , در حـدى بـه اخـلاق و حـكمت عملى توجه دارد كه میتوان آن را یك رساله اخلاقى متعالى در نظر گرفت , و در اغلب مكاتب و كتب اخلاقى , نفوذ آیات و احكام اخلاقى قرآنى مشهود است . ( بـراى تفصیل در این باره ـ تعالیم اخلاقى در قرآن نوشته بشیردار , در كتاب تاریخ فلسفه در اسلام , تدوین م . م . شریف , 1/224 - 241 ).

6 ) قرآن اساس دستور زبان عربى را نهاده است . باید دانست كه نه قرآن تابع نحو و دستور زبان عربى است , بلكه نحو و دستور زبان عربى تابع قرآن است كه فى المثل سبیل یا رحمت را هم به صورت مؤنث و با ضمائر مؤنث , تلقى كرده است هم به صورت مذكر. از الكتاب سیبویه ( قرن دوم هجرى ) تا مغنى اللبیب ابن هشام ( م 761 ق ) , تا معجم هاى نحو كه امـروز در جهان عرب تدوین مى گردد ( از جمله ـ معجم النحو , تدوین عبدالغنى الدقر ) اساس همه یا اكثریت قاطع مثالها و شواهد قرآنى است . در مورد علوم بلاغى از جمله معانى , بیان و بدیع نیز امهات متون بر اساس تعبیرات و زبان و بیان و شواهد و مثالهاى قرآنى شكل گرفته است . چـنـانـكـه دلایـل الاعـجـاز ( در علم معانى ) و اسرارالبلاغة ( در علم بیان ) هر دو اثر عبدالقاهر جرجانى ( م . 471 ق ) اوج آنهاست . نفوذ قرآن در ادبیات عربى و فارسى و تركى و اردو و سایر زبانهاى جهان اسلام بسیار عظیم است . اغـلب فرهنگهاى عربى از لسان العرب تا المعجم الوسیط , شواهد و مستندات خود را از قرآن نقل مى كنند. زبانشناسان عرب به حق برآنند كه اگر قرآن نبود زبان عربى نابود مى شد. ( ـ مباحثى در فقه اللغة و زبان شناسى عربى . نوشته رمضان عبدالتواب . تـرجمه حمیدرضا شیخى , فصل دوم , 125 به بعد ) استاد مطهرى مى نویسد : زبان عربى , فقط زبان یك كتاب است , به نام قرآن . قرآن تنها نگهدارنده و حافظ و عامل حیات و بقاى این زبان است . تـمـام آثـارى كـه بـعـد به این زبان به وجود آمده , در پرتو قرآن و به خاطر قرآن بوده است ... ( خدمات متقابل اسلام و ایران , 91 ).

7 ) عـلم كلام اسلامى , چه علم كلام مذهب رسمى اهل سنت یعنى كلام اشعرى , و چه علم كلام اقلیت آنان كه امروزه كمابیش مهجور است , یعنى كلام معتزلى یا اعتزالى ریشه در قرآن دارد. همچنین مذاهب دیگر از جمله مرجئه و حتى خوارج . علم كلام مذاهب شیعه و محصوصا اسماعیلیه و شیعه امامیه اثنا عشریه نیز كاملا قرآنى است . و از اصول دین , و اصول مذهب ( عدل و امامت ) دو گونه بحث مى كنند , عقلى و نقلى . و در بحثهاى نقلى اتكاى اصلى به آیات قرآنى است .

8 ) فـلسفه اسلامى نیز كه تا حدودى بر معتقدات و كلام استوار است جز در بحثهاى خیلى فنى و اسكولاستیك , غالبا به قرآن نظر دارد. و حتى در بحث اصالت وجود یا ماهیت نیز به آیاتى از قرآن مجید استناد مى كنند. ( رعد , 17 نیز ـ تفسیر المیزان ذیل همین آیه ). یا برهانهاى اثبات وجود خداوند را با آیات قرآنى تطبیق مى دهند. ( از جمله برهان وجودى یا صدیقین را با آیه 53 سوره فصلت ). و فلسفه اعصار متاخر از جمله فلسفه مزجى و متعالى مكتب ملاصدرا كه آمیزه اى از فلسفه و كلام و عرفان است و مهمترین تز آن حركت جوهرى است , مبنا و مستند قرآنى دارد. ( براى تفصیل بیشتر ـ تعالیم فلسفى قرآن در كتاب تاریخ فلسفه در اسلام . تدوین م . م . شریف , 1/195 - 221 ).

9 ) هـنرهاى اسلامى مخصوسا ادبیات , معمارى , خوشنویسى , و بخشى از موسیقى كه مربوط به تـرتـیـل و تـغـنى و همخوانى قرآن مجید و نیز قوالى در مجالس سماع صوفیانه و اعیاد مذهبى , هـمـچـنـیـن كـتـابـت و كـتـابـسازى و كتاب آرایى با هنرهایى چون تذهیب و تشعیر و تجلید و كـتـیـبـه نویسى كه جزو هنر معمارى است و آرایش درون و بیرون مساجد و مقبره ها و نهادهاى خـیریه از جمله تكیه ها و حسینیه ها , و حتى آب انبارها , غالبا و به مناسبت از آیات قرآنى استفاده مى شود , و در همه این هنرها و فنون جنبى دیگر نفوذ قرآن بى حد و حساب و وصف ناپذیر است . ( نیز ـ خوشنویسى در فرهنگ اسلامى , تالیف آنمارى شیمل . ترجمه اسداللّه آزاد ).

10 ) عـلـوم قرآنى و قرآن پژوهى چنانكه در بخش مربوط به آن خواهد آمد , و در سراسر این مقاله هـم ملاحظه مى گردد , در اطراف قرآن مجید و براى فهم و تفسیر آن و استفاده از قرآن شناسى در سایر علوم شرعى پدید آمده است .

11 ) از همه وسیعتر و عظیمتر نفوذ قرآن در فرهنگ عامه و زندگى روزمره مسلمانان است . زیر گوش نوزاد مسلمان اذان مى گویند و آیاتى ( از قرآن مى خوانند. نـام نـوزاد را یـا با تفال و استخاره از قرآن انتخاب مى كنند یا نامهایى مى نویسند و براى تبرك در میان صفحات قرآن قرار مى دهند و قرعه وار یكى را بر مى گیرند. همچنین نام فرزندان و روز و ساعت تولدشان را در صفحه اول یا آخر قرآن خانوادگى مى نویسند. اسـتـخـاره یـعنى مشورت با قرآن و راهنمایى خواستن از جنبه قدسى و غیبى قرآن , سابقه اى به طول تاریخ قرآن دارد. و در بـعـضـى كـتـب كه مخصوص نوادر و نكته ها و ظرایف است , از استخاره هاى تاریخى سخن مى گویند ( نیز ـ مقاله استخاره در قرآن پژوهى ). در اغلب مراسم دینى و اجتماعى و اعیاد و در ایران بعد از انقلاب اسلامى در آغاز هر جلسه رسمى اعم از علمى یا ادارى یا سیاسى , آیاتى چند از قرآن مجید تلاوت مى شود. قرآن همچنین در عبادت روزانه نقش اساسى دارد. زیـرابـه فـرموده رسول اكرم (ص ) لا صلوة الا بفاتحة الكتاب ( نماز جز با خواندن فاتحة الكتاب درست نیست ). و اهل سنت 17 بار و شیعه به تفاوت مشربها , حداقل 10 بار سوره حمد را در نمازهاى شبانه روزى خود مى خوانند. همچنین پس از قرائت سوره حمد به انتخاب خود یك سوره یا مجموعه آیاتى از یك سوره قرآن را كـه اصـطلاحا به آن ركوع گفته گفته مى شود , مى خوانند و تلاوت قرآن از عبادات مستحب مؤكد است و اغلب مسلمانان هر روزه بخشى از قرآن و در ماه رمضان یك دور قرآن را مى خوانند. جـز قـاریـان و مـقـریان و اهل تجوید و تلاوت و ترتیل و تغنى و خوشخوانان كه قرآن كریم مدار و موضوع اصلى علم و هنر آنان است و رموز و فنون درست خوانى را سینه به سینه و با سنت شفاهى و استاد - شاگردى از عهد رسول اللّه (ص ) تاكنون ادامه داده اند , در عرف عادى و نظام آموزشى قدیم و جدید ایران و همه كشورهاى اسلامى , تعلیم خواندن و درست خواندن و گاه حفظ قرآن , جزو اصلى ترین مواد درسى و آموزشى بوده و هنوز هم با شور و شوق بسیار ادامه دارد. بـراى ایـن كار غالبا از جزء آخر ( سى ام ) قرآن مجید یعنى جزء عم [ عم یتسائلون , آغاز سوره نبا ] اسـتـفـاده مـى شـود و به چنین جزوه اى عم جزو ( كه بعضى به اشتباه عمه جزو مى نویسند ) گفته مى شود. امـروزه بـا گـسترش امكانات صوتى و فنى و نیز جهانگیر شده رسانه هاى گروهى , در تلاوت و ترتیل قرآن كریم تحولى بزرگ پدید آمده است . خوشخوانى قاریان هنرمند را به صورت نوار كاست , ضبط مى كنند. غـالـبا هر جزء قرآن را در یك نوار و مجموعا كل قرآن را در 30 نوار یكساعته مى خوانند و نوارهاى كاست را به صورت یك مجموعه جمع و جور كه به آسانى قابل حمل و نقل است درمى آورند كه المصحف المرتا [ ترتیل قرآن , یا مصحف به ترتیل خوانده ] نام دارد. نیز از طریق رسانه رادیو و تلویزیون ترتیل و تلاوت قرآن مجید را پخش مى كنند. بـسـیـارى از كشورهاى اسلامى , از جمله ایران , ایستگاه خاصى به نام رادیو قرآن دارند كه در تمام یا بعضى از ساعات شبانه روز تلاوت و ترتیل قرآن را منتشر مى سازند. یـا از طـریـق تلویزیون مجلس خوشخوانى قاریان و مقریان هنرمند را كه گاه همراه با همخوانى است , همچنین مسابقات كشورى و بین المللى قرائت قرآن را نشان مى دهند. جنبه قدسى و حرمت والاى قرآن باعث شده است كه از آن براى حفظ و تعویذ استفاده كنند.

از آیات قرآن مخصوصا آیت الكرسى ( بقره , 255 ) و آیه و ان یكاد ( آخرین دو آیه سوره قلم ) حرز و تعویذ به صورت حمایل و گردن آویز و بازوبند مى سازند. بعضى از مسلمانها همواره قرآن كوچكى به همراه دارند. رسم كتابت قرآن ( گاه تمامى قرآن ) بر پیراهنهاى مخصوص براى حفظ در جنگها و مخاطرات , امروزه كمتر و در گذشته بیشتر معمول بوده است . گـاه سـوره یـس را بـر پـارچه اى حلقوى شكل مى نویسند كه به آن حلقه یاسین مى گویند و اطفال را براى تبرك و حفظ از میان حلقه آن رد مى كنند. گـاه آیـات قـرآن به محلول آب و زعفران توشته مى شود و براى شفاى امراض , مخصوصا امراض روحى , به بیماران نوشانده مى شود. قـرائت سـوره حـمـد براى بیمار رسم كهنى بوده است ( حافظ گوید : فاتحه اى چو آمدى بر سر خسته اى [ بیمارى ] بخوان ). امـروزه رسـم قـرائت فـاتحه بر مرده و براى شادى روح او , و ترتیب مجالس ذكر و قرائت قرآن ( مـجـالس فاتحه ) براى بزرگداشت و طلب آمرزش روح درگذشتگان در سراسر جهان اسلام در شـب وفـات و روزهـاى سوم یا پنجم و هفتم و چهلم و سال - بسته به اختلاف و آداب و رسوم هر منطقه - برقرار است . همچنین بعضى از مردم وصیت مى كنند كه از ثلث میراث آنان , یك یا چند دوره قرائت [ ختم ] قـرآن بـراى آنـان به شیوه استیجارى و با پرداخت اجرت یا حق الزحمه از كسى یا كسانى خواسته شود. درباره رعایت حرمت و احترام والا و عظیم قرآن سخن بسیار است . بعضى پارسایان به احترام قرآن , در اتاقى كه در آن مصحف باشد , نمى خوابند. همچنین در آداب قرائت و تلاوت قرآن , صحبت كردن در اثناى تلاوت یا اظهار كسالت - از جمله خمیازه كشیدن - درست به مانند هنگام نماز ممنوع شمرده شده است . اغـلـب فقهاى اسلامى بر مبناى آیه لا یمسه الا المطهرون ( واقعه , 79 ) حكم به لزوم طهارت شرعى ( وضو داشتن ) براى خواندن قرآن یا دست زدن به آیات مقدس آن داده اند. نـووى كه از حدیث شناسان و قرآن پژوهان نامدار است , بر آن است كه مستحب است هنگامى كه قرآن را به نزد كسى مى آورند , به احترام آن از جاى برخیزد. ( مناهل العرفان , 1/404 ). به نظر مى رسد كه در میان كتب مقدس , هیچ كتابى همانند و همچند قرآن در تمدن و فرهنگ و زندگى روزمره پیروانش , نفوذ نداشته باشد.