تبیان، دستیار زندگی

1) معنای رنگ‌های پرچم
* سبز - نشانه وفاداری به اسلام
* سپید - صلح و دوستی
* سرخ - نشان خون از دست رفتگان در راه ایران (شهیدان)

البته در بعضی موارد این سه رنگ را بصورت زیر هم معنی می کنند:

* سبز - نشانه آبادانی و جاری بودن زندگی
* سپید - نشانه صلح و دوستی و نیز پاکی و آرامش
* سرخ - نشان خشم و غرش در برابر دشمنان

2) پیش از اسلام
در اوستا به درفشی به شکل گار بالدار اشاره شده است. پرچم دوران هخامنشی به احتمال زیاد عقابی با بالهای گشوده با قرص خروشیدی در پشت سر عقاب بوده است. در زمان اشکانیان پرچمی استفاده می شد که به خورشید مزین بوده است. ارتش اشکانی نیز دارای پرچمی مزین به اژدها بود. در کتیبه های سنگی دوران ساسانی نقش چهار پرچم را می توان یافت که یکی در بیستون مربوط به شاپور دوم و بقیه درنقش رستم مربوط به هرمز دوم، بهرام دوم و شاپور دوم می باشند.
1-2) درفش کاویانی

2-1-1) در اسطوره ها
اشاره به درفش کاویانی در اساطیر ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی‌دهاک (ضحاک) برمی‌گردد. در آن هنگام، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را در هم کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشانید. فریدون نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدین سان درفش کاویانی پدید آمد. نخستین رنگ‌های پرچم ایران زرد و سرخ و بنفش بود، بدون آنکه نشانه‌ای ویژه بر روی آن وجود داشته باشد.

2-1-2) تاریخ
از نظر تاریخی در متون اوستایی و هیچ یک از نوشته‌های بجا مانده از دوران هخامنشی ، سلوکی و اشکانی اشاره مستقیمی به درفش کاویانی نشده‌است. پژوهشگران امروزی در مورد این مساله که آیا درفش کاویانی جدا از روایتهای اسطوره ای یک واقعیت تاریخی بوده است محتاطانه برخورد می کنند. محمد بن جریر طبری در کتاب تاریخ خود به نام الامم و الملوک می‌نویسد: درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی متر به حساب آوریم، تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نیز در مروج اهب به همین موضوع اشاره می‌کند.
به روایت بیشتر کتاب‌های تاریخی، درفش کاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود، بدون آنکه نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی که به قدرت می‌رسید، تعدادی جواهر بر آن می‌افزود. به هنگام حمله اعراب به ایران، در جنگی که در اطراف شهر نهاوند درگرفت، درفش کاویان به دست آنان افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور «بهارستان» نزد عمر بن خطاب ، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته فضل الله حسینی قزوینی در کتاب المعجم: «… سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانیدند.

3) پرچم ایران پس از تازش تازیان تا زمان صفویه
پرچم امویان بر طبق گفته طبری سفید بوده است هرچند بلعمی این پرچم را سبز رنگ توصیف کرده است. طبری نقل می کند که ابومسلم خراسانی دو پرچم می افراشت یکی سیاه رنگ و دیگری پرچمی سفید رنگ مزین به یک آیه قرآنی. نشان عباسیون نیز سیاه رنگ بود که به عبارت محمد رسول الله مزین بود. مخالفین عباسیون نیز به نشانه اعتراض از رنگهایی دیگر استفاده می کردند. مثلا فاطمیون مصر از پرچمی به رنگ سبز و علویون و بسیاری از شورشیان ایرانی از پرچمهای سفید رنگ استفاده می کردند. پرچم بابک سرخ‌ رنگ، به همین روی بود که طرفداران او را سرخ‌جامگان می‌خواندند. [نیازمند منبع] از آنجایی که علمای اسلام تصویرپردازی و نگارگری را حرام می‌دانستند تا سال‌های مدید هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفش‌ها تصویر نمی‌شد.

1-3) پرچم ایران در زمان غزنویان
بر طبق تصویری در کتاب مصور تاریخ رشید الدین پرچم غزنویان معمولا قرمز و غزنویان اغلب از طرح شطرنجی به عنوان نشان استفاده می کردند. هر چند بعضی نوشته های موجود مربوط به آن زمان چنین می نمایاند که آنان پرچمی مزین به همای طلایی یا شیر طلایی حمل می کردند. قزوینی در قرن ششم هجری چنین نقل می کند در آن زمان پادشاهان شیعی پرچمهایی به رنگهای سبز و سفید و سایر پادشاهان کماکان به رسم عباسیون پرچمی سیاه رنگ داشتند.

2-3) افزوده شدن نقش شیر خورشید
حجم عظیم شواهد و متون ادبی و باستان شناسی ، که احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی گردآوری و بررسی کرده اند، نشان می دهد که خورشید در صورت فلکیِ اسد در منطقة البروج از قرن هفتم هجری نقشی نمادین و رایج شد. تحقیقات مینوی، نفیسی و کسروی نشان می دهد که همزمان با فرمانروایی سلسله های ترک و مغول این نشان از ستاره شناسی وارد فرهنگ عام، نشان ها و نقوش هنری شده است و از آنجا به تدریج و در حدود قرن پانزده میلادی به نقوش پرچمها وارد می شود. قدیمی ترین پرچم شیر و خورشید موجود به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) بر می گردد. این پرچم مینیاتوری از شاهنامه شمس الدین کاشانی (یک منظومه از جهانگشایی مغولان) است. این مینیاتور که در مورد حمله مغولان به حصار شهر نیشابور می باشد. سربازان (مغول؟) را نشان می دهد که پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر مزین به هلال ماه حمل می کنند. با توجه به این پرچم و نمونه های مشابه آن در قرن ششم هجری قمری (پانزده میلادی) بسیاری از مراجع معتبر مانند دانشنامه های بریتانیکا و ایرانیکا زمان اولین مدارک موجود از استفاده شیر و خورشید در پرچمهای ایران را این دوران می دانند.

4) پرچم در دوران صفویان و افشار
1-4) پرچم در دوران صفویان
در میان شاهان سلسله صفویان که حدود ۲۳۰ سال بر ایران حاکم بودند، شاه اسماعیل اول بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشت. شاه تهماسب نیز چون خود زاده ماه فروردین (برج حمل) بود، دستور داد به جای شیر و خورشید تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را هم بر روی پرچمها و هم بر سکه‌ها ترسیم کنند. چنین می نماید که تا زمان شاه عباس کبیر پرچم شیر وخورشید پرچم اصلی صفوی می شود. در این زمان اروپاییانی که از ایران بازدید کرده اند پرچمهای ایران را سه گوش، مزین به نقشهای شیر وخورشید، ذوالفقار یا آیات قرآنی توصیف کرده اند. در این زمان این نشان تفسیری شیعی پیدا می کند. آنگونه که پیدا است صفویان شیر موجود در شیر و خورشید را مظهر امام علی، و خورشید را مظهر نور دین یا عظمت خداوندی که همان تغییر شکل یافته فر ایزدی است می دانستند.

2-4) پرچم در عهد نادرشاه افشار
نادر که مردی خودساخته بود، توانست با کوششی عظیم ایران را از حکومت ملوک الطوایفی رها ساخته، بار دیگر یکپارچه و متحد کند. در درفش شاهی یا بیرق سلطنتی در دوران نادرشاه از رنگ سبز دوران صفوی که در آن زمان نشان تشیع بوده است استفاده نمی شده است. نادر شاه از دو پرچم استاندارد استفاده می کرد. درفشی سه رنگ با رنگهای قرمز، آبی و سفید و دیگری درفشی چهار رنگ که دارای رنگهای قرمز، آبی، سفید و طلایی بود. اما مهر نادر نشان شیر و خورشید با عبارت «الملک الله» بوده است. هر چند هنوز پرچمها سه گوشه بودند.

5) پرچم دوره قاجار
1-5) پرچم چهار گوشه
این نقش در اوایل دورة قاجار به شکلی کاملاً ناهمسان روی سکه ها، نشانها و پرچمها ظاهر شد. فتحعلی شاه ، به تقلید از لژیون دونور فرانسه ، نشان شیروخورشید ایرانی را در 1222 ـ 1225 پدید آورد تا به دیپلماتها و مقامات اروپایی اعطا کند. به این ترتیب ایران دارای پرچمی رسمی با نشان شیروخورشید شد. بدین سان است که یک قرن بعد مؤلفی می نویسد: «ایران ، امروزه به سرزمین شیروخورشید معروف است » . گاسپارد دروویل که در 1812ـ1813 در ارتش ایران خدمت کرده بود، گزارش می دهد که پرچمها و نشانهای ایرانیان دارای نشان زرهی کشور، یعنی یک شیر خوابیده و خورشید در حال طلوع ، همراه با عبارت سلطان بن سلطان فتحعلی شاه قاجار است . پرچمها قرمز رنگ اند و در تارک آنها یک دست نقره ای به نشانة دست علی به چشم می خورد. لویی دوبو می گوید که محمدشاه قاجار (جانشین فتحعلی شاه) دو پرچم داشته است : «یکی با نقش شمشیر علی ، که دو لبه است » و دیگری «با نقش یک شیر خوابیده و خورشیدی که از پشت آن طلوع می کند». پرچم دوم پرچم اصلی کشور بود. دروویل تصاویر جالبی از پرچم ایران آورده است . در یکی از این تصاویر شیر با شمشیری در دست تصویر شده است . این نخستین باری است که با ظهور شیر شمشیر در دست روبه رو می شویم ؛ نمادی که از عصر محمدشاه قاجار به بعد به نشان متعارف ملی ایران تبدیل شد. گویا از اواخر دوران فتحعلی شاه به تدریج دو پرچم پرچم شیر وخورشید و ذولفقار با هم تلفیق می شود و شیر که مظهر علی بوده است شمشیر دریافت می کند. تغییر دیگری که در این زمان در درفش و علامت دولت ایران رخ داد ، در وضع تصویر شیر بود ، بدین معنی که قبل از اواسط سلطنت فتحعلی شاه ، همیشه شیری كه در سكه ها و دفشهای ایران نقش می گردید، شیر ایرانی بود، زیرا «شیرهای ایرانی چه نر و چه ماده، بی یال بوده اند نه همچون شیرهای آفریقا كه نرهایشان یالدار و ماده شان بی یالست» از این زمان با تاثیر گرفتن از اروپاییان تصویر شیر بر اساس شیرهای نر آفریقایی که دارای یال بودند ترسیم می شود. شهبازی با نقل فرمانی از زمان محمد شاه نشان می دهد که چگونه در اثر مراودات ایرانیان با اروپاییان و آشنایی مجدد شاهان ایران باعظمت ایران باستان نشان شیر وخورشید تعبیری ملی گرایانه پیدا می کند. گویا محمدشاه در سال 1252 فرمانی رسمی صادر کرد که شکل و کارکرد انواع نشانهای شیروخورشید را تعیین و تعبیری ملی گرایانه از این نشان مطرح می کرد. برای نخستین بار از زمان محمدشاه قاجار است که در بسیاری ازسکه ها و نشان ها تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد.

6) پرچم سه رنگ ایران
ذکاء تصویر دو پرچم از مهمترین پرچمهای رایج در روزگار قاجار مربوط به سال 1306 هجری قمری/1886 میلادی را آورده است. اولین پرچم مربع شکل است که نوار بالایی آن سبز و پایینی قرمز است، زمینة پرچم سفید رنگ است و در مرکز آن یک شیروخورشید قرار دارد. از این پرچم برای ساختمانهای دولتی و یادمانهای سلطنتی ، قلعه ها و بنادر و هرآنچه به دولت و سلطنت مربوط بود استفاده می کردند. پرچم دیگر نیز سه رنگ است بل لین تفاوت که پهنای نوارها مساوی است . شیروخورشید چنان در میان این پرچم جای گرفته که هر سه رنگ را دربرمی گیرد. این پرچم را می توان نخستین پرچم «سه رنگ » ایران دانست .

پرچم سه رنگ ناصر الدین شاه

7) انقلاب مشروطیت و پرچم ایران
با پیروزی جنبش مشروطه خواهی در ایران و گردن نهادن مظفرالدین شاه به تشکیل مجلس، نمایندگان مردم در مجلس‌های اول و دوم به کار تدوین قانون اساسی و متمم آن می‌پردازند.
در اصل پنجم متمم قانون اساسی آمده بود: «الوان رسمی بیرق ایران، سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است»، کاملاً مشخص است که نمایندگان در تصویب این اصل شتابزده بوده‌اند. زیرا اشاره‌ای به ترتیب قرار گرفتن رنگها، افقی یا عمودی بودن آنها، و این که شیر و خورشید بر کدام یک از رنگها قرار گیرد، به میان نیامده بود. همچنین درباره وجود یا نبود شمشیر یا جهت روی شیر ذکری نشده بود. به نظر می‌رسد بخشی از عجله نمایندگان به دلیل وجود شماری روحانی در مجلس بوده که استفاده از تصویر را حرام می‌دانستند.
نمایندگان نواندیش در توجیه رنگهای به کار رفته در پرچم به استدلالات دینی متوسل شدند، بدین ترتیب که می‌گفتند رنگ سبز، رنگ دلخواه پیامبر اسلام و رنگ دین است، بنابراین پیشنهاد می‌شود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ایران قرار گیرد.
در مورد رنگ سفید نیز به این حقیقت تاریخی استناد شد که رنگ سفید رنگ مورد علاقه زرتشتیان است، اقلیت دینی که هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی کرده‌اند و این که سفید نماد صلح، آشتی و پاکدامنی است و لازم است در زیر رنگ سبز قرار گیرد.
در مورد رنگ سرخ نیز با اشاره به ارزش خون شهید در اسلام، به ویژه امام حسین (ع)و جان باختگان انقلاب مشروطیت، به ضرورت پاسداشت خون شهیدان اشاره شد.
وقتی نمایندگان روحانی با این استدلالات مجاب شده بودند و زمینه مساعد شده بود، نواندیشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع نشان شیر و خورشید کشاندند و این موضوع را این گونه توجیه کردند که انقلاب مشروطیت در مرداد ۱۲۸۵ هجری شمسی (۱۹۰۶ میلادی) به پیروزی رسید یعنی در برج اسد (شیر). از سوی دیگر چون اکثر ایرانیان مسلمان شیعه و پیرو علی هستند و اسدالله از القاب حضرت علی است، بنابراین شیر هم نشانه مرداد است و هم نشانه امام اول شیعیان. در مورد خورشید نیز چون انقلاب مشروطه در میانه ماه مرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خود است، پیشنهاد شد خورشید را نیز بر پشت شیر سوار کنند که این شیر و خورشید هم نشانه علی باشد هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد، یعنی روز پیروزی مشروطه خواهان، و البته وقتی شیر را نشانه پیشوای امام اول بدانیم، لازم است شمشیر ذوالفقار را نیز به دستش بدهیم. بدین ترتیب برای اولین بار پرچم ملی ایران به طور رسمی در قانون اساسی به عنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی مطرح شد.

8) پرچم دوره پهلوی
پرچم مصوبه قانون اساسی مشروطه تا دوره پادشاهی محمدرضا پهلوی استفاده می‌شد. در سال ۱۳۳۶ منوچهر اقبال، نخست وزیر وقت، به پیشنهاد هیاتی از نمایندگان وزارت خانه‌های خارجه، آموزش و پرورش و جنگ طی بخش‌نامه‌ای ابعاد و جزئیات دیگر پرچم را مشخص کرد. بخش‌نامه دیگری در سال ۱۳۳۷ در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر و طی آن مقرر شد طول پرچم اندکی بیش از یک برابر و نیم عرضش باشد.

1-8) سرود پرچم شیر و خورشید
در دوره محمدرضا پهلوی سرود پرچم شیر و خورشید ایران تنظیم شد. آهنگ این سرود همان آهنگ سرود شاهنشاهی ایران است.
9) پرچم بعد از انقلاب اسلامی ۵۷
در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۵۸ (۱۹۷۹ میلادی) در مورد پرچم گفته شده‌است که پرچم جمهوری اسلامی از سه رنگ سبز، سفید و سرخ تشکیل می‌شود و نشانه جمهوری اسلامی (تشکیل شده با حرف الله) در وسط آن قرار دارد.

پرچم جمهوری اسلامی ایران