رباط به معنی بستن و پیونددادن است و بیشتر به معنی بستن حیوان در نقطه‌ای برای نگهداری و محافظت به كار می‌رفته است. به محل بستن و نگهداری حیوانات نیز رباط گفته می‌شود و به همین تناسب، كاروانسرا را در زبان عربی، رباط می‌گویند.
اعراب واژه رباط را در آغاز سلطه خود بر ایران، برای پست‌های امدادی سربازخانه‌ها و ایستگاه‌های نظامی به كار می‌بردند. رباط‌های نخستین، استحكامات ساده‌ای در نقاط بی‌حفاظ مرزی بودند.
ساختمان رباط در ساده‌ترین شكل شامل یك دیوار و استحكاماتی در اطراف، اتاق، انبار اسلحه، انبار تداركات و برج‌های دیده‌بانی بود كه غالبا با شتاب ساخته می‌شد.
پس از تثبیت اسلام در سرزمین‌های اسلامی و برطرف‌شدن تهدیدات از سوی غیر‌مسلمانان در مرزها، رباط‌ها بتدریج در سرزمین‌های اسلامی تغییر كاربری داده، از یك پادگان نظامی به محل زهد و تعلیم و تعلم اهل تصوف تبدیل شد و جنبه مذهبی آن رونق گرفت.
رباط در میان مسلمانان از احترام بسیاری برخوردار بود، زیرا مشایخ و بزرگانی كه در آن ساكن بودند شیفتگان و مریدان فراوانی در میان مردم داشتند و همواره به صلاح و خیر و نیكی شهره بودند.
رباط در دل و چشم مردم تا آنجا عزیز شد كه برای دعا به آن مكان می‌رفتند و به وسیله ساكنان رباط‌ها از خداوند، انجام حاجات خود را طلب می‌كردند.
نمونه‌های زیادی از كاربرد واژه رباط را در ادب فارسی می‌توان جستجو كرد كه در معناشناسی عرفان، آن را به عالم خاكی بیان می‌كنند.
حكیم ناصرخسرو قبادیانی، شاعر قرن پنجم گفته است:
ای غنوده در این رباط كهن / اینك آمد فراز وقت رحیل
و خاقانی شروانی می‌گوید:
اندر قمارخانه چرخ و رباط دهر / جنسی حریف و هم‌نفس مهربان مخواه
همچنین خواجوی كرمانی آورده:
خیمه انس مزن بر در این كهنه رباط / كه اساسش همه بی‌موقع و بی‌بنیاد است
با این مقدمه، در ادامه به معرفی و توصیف تعدادی از مشهورترین رباط‌های كشور می‌پردازیم.
رباط ترك
رباط ترك ـ كه قدمت آن به عصر سلجوقی بازمی‌گردد ـ در جاده تهران به اصفهان و در فاصله 150 كیلومتری اصفهان واقع شده است.
این رباط در مرحله نخست، در سطحی به ابعاد 76.30 در 71.60 متر ساخته شد. در داخل بنا، حصارهایی به ضخامت 2.15 متر، آن را به صورت نوعی سربازخانه درآورده است.
صحن حیاط آن، تقریباً مربعی به ابعاد 44.6 در 45.80 متر است و به سالن‌های بلند طاق‌دار كه بر نمای حیاط عمودند، راه دارد. در دوره صفویه، از این محل كه به شیوه روز تزئین و حمامی به آن افزوده بودند، استفاده می‌شد.
در این بنا، مسجدی است كه همیشه دایر بوده است؛ سالنی مربع شكل به ابعاد 6.86 در 6.86 متر كه طاق گنبدی آن كمی تحدب دارد و با مهارت از آجرهایی كه به دقت تراشیده شده‌اند، ساخته شده است.
در این رباط، محل‌هایی برای علوفه و اصطبل‌ها پیش‌بینی شده و محل‌هایی را نیز برای دید و كنترل خوابگاه‌ها، اصطبل كوچك اسب‌های یدكی و واردان به رباط بنا كرده‌اند.
در حیاط‌خلوت‌ها، دو خانه مسكونی كه كاملا تحت مراقبت بود قرار گرفته است. این خانه‌ها منزل افسران بود و پست فرماندهی و اقامتگاه رئیس محل در اینجا قرار داشت.
دیوارهای رباط را با آجر ساخته‌اند. ملاطی از گل رس و گچ بر دیوارها پوشانیده شده است. رباط علاوه بر طبقه همكف، دارای طبقه دیگری در بالا بوده كه در تمام اتاق‌های آن، سربازان اقامت داشتند.
تمام پوشش‌های ساختمان رباط ترك، مانند گنبدها، سقف‌های گهواره‌ای مسطح و طاق‌های گوشه، با دقت و مهارت كافی ساخته شده‌اند.
مرحله دوم و سوم ساخت و ساز در این رباط در عهد آلب ارسلان و سلطنت ملكشاه سلجوقی و همچنین در دوره صفوی صورت گرفت كه ملحقاتی به بنا اضافه و فضای داخلی آن را تنگ‌تر كرد. در آخرین مرحله این رباط كه نمونه كامل و منحصر به فرد معماری نظامی پس از صفوی است، این بنا به صورت آشفته فعلی درآمد.
