تبیان، دستیار زندگی

توضیحات مربوط به یک کلمه غریب یا عبارت دشوار، گاه به صورت افزوده‌ای بر یک بخش ظاهر می‌گردد. دوازده نمونه از این افزوده‌ها هست که با عبارت «وما ادریک» آغاز می‌گردد. سپس به دنبال آن توصیف یا توضیحی به میان می‌آید. این مسئله روشن است که بعضی از این توصیف یا توضیح‌ها در زمان‌های بعدی افزوده شده، زیرا ربط معنایی با کلمه ی عبارتی که در اصل برگرفته شده، ندارد.

 
قرآن هنگامی این لفظ را به كار می‌برد كه استثنائی و شگفت‌ انگیز و «ناشناخته» و عظیم بودن چیزی را، برساند. حادثه، واقعه و پدیده‌‌ای كه بشر نه آن را دیده و نه مانندش را مشاهده كرده، برای بشر قابل فهم نیست. و بشر برای آن، لفظی درست نكرده است. در چنین جاهائی می‌فرماید «و ما ادریك». یعنی با چه بیانی بگویم و با كدام كلماتی شرح دهم. البته ما معتقدیم كه پیامبر (ص) هم توان دریافت اینگونه مطالب را داشته و هم به آنها علم دارد. مراد از حرف «ك» شخص پیامبر نیست. بلكه «انسان» است: یعنی ای انسان با كدام لفظ و بیان، این موضوع را برایت شرح دهم.

 
بعضی جاها پشت سر «ما ادریك» توضیحاتی آمده لیكن بصورت كلی و میان كلمات. ظاهراً حكمت اساسی در این عبارت توجه دادن مخاطب است كه توقعش را كم كند و بداند كه بعضی چیزها را نخواهد فهمید. در این بررسی خواهید فهمید که بیشترین مفاهیم تاکیدی در این زمینه مربوط به معاد و قیامت و عذابهاست که باید به عظمت وجود آنها و حقانیت آنها پی برد.

 

1/وَ مَا أَدْرَاک مَا الحَْاقَّةُ(3) و تو چه مى دانى آن روز تحقق یابنده چیست ؟  سوره حاقه


تعبیر به ((ما ادراک ماالحاقة )) باز هم براى تاءکید بیشتر روى عظمت حوادث آن روز عظیم است ، تا آنجا که حتى به پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) خطاب مى شود که تو نمى دانى آن روز چگونه است ؟ و حقیقت همین است که درک حوادث قیامت براى ما زندانیان زندان دنیا امکان پذیر نیست ، همانگونه که درک مسائل مربوط به دنیا براى جنینى که در شکم مادر است با هیچ بیانى میسر نمى باشد.(تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 436)


جمله الحاقة ما الحاقة به غیر از بزرگداشت قیامت چیز دیگری نمی‏خواهد بفهماند ، و با تكرار نام آن این تفخیم و بزرگداشت را افاده می‏كند .


و ما أدریك ما الحاقة - خطاب در این جمله به هر كسی است كه قابل خطاب باشد ، و در آن علم به حقیقت روز قیامت را از همه مخاطبین نفی می‏كند ، می‏فرماید : تو نمی‏دانی قیامت چیست ؟ و این تعبیر كنایه است از كمال اهمیت آن روز و نهایت درجه عظمتش ، و شاید منظور از روایتی هم كه از ابن عباس نقل شده همین باشد ، اوگفته : هر جا در قرآن جمله ما ادراك - تو نمی‏دانستی آمده رسول خدا (صلی‏ الله‏ علیه‏ وآله ‏و سلّم‏) آن را درك كرده و هر جا جمله ما یدریك - تو نمی‏دانی آمده آن جناب آن مطلب را واقعا نمی‏داند خلاصه كلام اینكه اولی كنایه است از عظمت مطلب و دومی تصریح است .( ترجمة المیزان ج : 19ص : 654

2/وَ مَا أَدْرَاك مَا الْقَارِعَةُ(3) و تو چه می دانی كه حادثه كوبنده چیست؟ سوره قارعه


و سؤال از حقیقت قارعه در جمله ما القارعة - قارعه چیست با اینكه معلوم است كه چیست، به منظور بزرگ نشان دادن امر قیامت است ، و اینكه بیست و هشت حرف الفبای گوینده ، و دو سوراخ گوش شنونده نمی‏تواند به كنه قیامت پی ببرد ، و به طور كلی عالم ماده گنجایش حتی معرفی آن را ندارد و به منظور تاكید این بزرگداشت مجددا جمله را به تعبیری دیگر تكرار كرد و فرمود : و ما ادریك ما القارعة . ترجمة المیزان ج : 20ص :595


بـسـیـارى از مـفـسـران گـفته اند كه ((قارعة)) یكى از نامهاى قیامت است ، ولى درست روشن نساخته اند كه آیا این تعبیر اشاره به مقدمات قیامت مى باشد كه عالم دنیا درهم كوبیده مى شود.


و یا این كه منظور مرحله دوم ، یعنى ; مرحله زنده شدن مردگان ، و طرح نوین در عالم هستى است ، و تعبیر به ((كوبنده)) به خاطر آن است كه وحشت و خوف وترس آن روز دلها را مى كوبد.


ولى روى هم رفته احتمال اول مناسبتر به نظر مى رسد، هرچند در این آیات هر دو حادثه پشت سر یكدیگر ذكر شده است.(تفسیر نمونه)

3/وَ مَا أَدْرَاك مَا هِیَهْ‏(10) و تو چه دانی "هاویه" و دوزخ چیست؟ سوره قارعه


و ما ادریك ماهیه ضمیر هیه به كلمه هاویه بر می‏گردد ، و هاء زیادی كه در آخرش آمده هاء وقف است ، و جمله مورد بحث تفسیری است كه عظمت و فخامت امر آن آتش را بیان می‏كند .ترجمة المیزان ج : 20ص :597


«هاوِیَة» از ماده «هُوِىّ» به معنى افتادن و سقوط کردن است، و آن یکى از نام هاى «دوزخ» مى باشد; چرا که گنهکاران در آن سقوط مى کنند، و نیز اشاره به عمق آتش دوزخ است.

و اگر «أُمّ» را در اینجا به معنى «مغز» بگیریم، «هاویة» به معنى سقوط کننده مى باشد، ولى تفسیر اول صحیح تر و مناسب تر به نظر مى رسد.

«حامِیَة» از ماده «حَمْى» (بر وزن نفى) به معنى شدت حرارت است و «حامیة» در اینجا اشاره به سوزندگى فوق العاده آتش دوزخ است.

به هر حال، این جمله که مى فرماید: «تو چه مى دانى هاویه چیست؟ هاویه آتش سوزان است»، تأکیدى است بر این معنى که، عذاب قیامت و آتش دوزخ فوق تصور همه انسان ها است. تفسیر نمونه

4/وَ مَا أَدْرَاك مَا سقَرُ(27) و تو چه ‏دانى دوزخ چیست ؟ سوره مدثر


سقر در اصل از ماده سقر ( بر وزن فقر ) به معنى دگرگون شدن و ذوب شدن بر اثر تابش آفتاب است ، سپس به عنوان یكى از نامهاى جهنم انتخاب شده است ، و كرارا در آیات قرآن آمده ، و انتخاب این نام اشاره به عذابهاى هولناك دوزخ است كه دامان اهل خود را مى‏گیرد ، بعضى نیز آن را نام یكى از طبقات و دركات هول‏انگیز دوزخ دانسته‏اند .


سپس براى بیان عظمت و شدت عذاب دوزخ مى‏گوید : تو چه مى‏دانى كه سقر چیست ( و ما ادریك ما سقر ) یعنى به قدرى عذاب آن شدید است كه از دایره تصور بیرون مى‏باشد ، و به فكر هیچكس نمى‏گنجد ، همانگونه كه اهمیت نعمتهاى بهشتى و عظمت آن به فكر كسى خطور نمى‏كند. تفسیر نمونه ج : 25ص :233


و (سقر) در عرف قرآن یكى از نامهاى جهنم و یا دركه اى از دركات آن است، و جمله (ساصلیه سقر) یا بیان (سارهقه صعودا) است، و یا بدل از آن است و جمله و (ما ادریك ما سقر) به این منظور آورده شده كه بفهماند سقر بسیار مهم و هراس آور است.(تفسیر المیزان)

5/وَ مَا أَدْرَاك مَا یَوْمُ الْفَصلِ‏(14) وتو چه مى‏دانى روز جدائى چیست ؟ سوره مرسلات


روز جدائى حق از باطل ، جدائى صفوف مؤمنان از كافران ، و نیكوكاران از بدكاران ، و روزداورى مطلق حق در باره همگان.


این سؤال و جواب براى بیان عظمت آن روز بزرگ است و چه تعبیر پر معنى و گویائى از آن روز شده است روز جدائیها ! سپس براى بیان عظمت آن روز مى‏فرماید : تو چه مى‏دانى یوم الفصل و روز جدائیها چیست ؟ ( و ما ادریك ما یوم الفصل).


جائى كه پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) با آن علم وسیع و گسترده ، و با آن دیده تیز بینى كه اسرار غیب را مشاهده مى‏كرد ابعاد عظمت آن روز را به درستى نداند ، تكلیف بقیه مردم روشن است ، و همان گونه كه بارها گفته‏ایم درك تمام اسرار با عظمت قیامت براى ما زندانیان قفس دنیا ممكن نیست تنها شبحى از آن را مى‏بینیم و به آن ایمان داریم . تفسیر نمونه ج : 25ص :402


و منظور از (روز فصل ) روز جزا است كه در آن خداى تعالى بین خلائق فصل قضا مى كند، همچنان كه فرمود: (ان اللّه یفصل بینهم یوم القیمه ). و جمله (و ما ادراك ما یوم الفصل ) تعظیمى است از آن روز، و از وقایع آن روز. (ویل یومئذ للمكذبین ) - كلمه (ویل ) به معناى هلاكت است، و مراد از (مكذبین ) تكذیب گران روز فصل است، كه وعده اش را به ایشان داده اند چون سیاق آیات، سیاق رساندن این معناست كه آن روز واقع شدنى است، و به همین منظور هم سوگند یاد شده. (تفسیر المیزان)

6/وَ مَا أَدْرَاك مَا یَوْمُ الدِّینِ‏(17)و تو چه دانی كه روز جزا چیست ؟ سوره انفطار


و ما ادریك ما یوم الدین این جمله روز جزا را بزرگ و هول‏انگیز معرفی می‏كند ، و معنایش این است كه : تو نمی‏توانی به حقیقت یوم الدین احاطه پیدا كنی .


و این كنایه است از عظمت ، و اینكه یوم الدین بالاتر از آن است كه قالب الفاظ بتواند آن را آنطور كه هست در خود بگنجاند ، در این جمله می‏توانست به آوردن ضمیر اكتفاء كند ، ولی نكرده ، و مجددا كلمه یوم الدین را آورد تا بزرگی آن روز را تاكید كند . ترجمة المیزان ج : 20ص :373


جایى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با آن آگاهى وسیع از قیامت و علم فوق العاده او نسبت به مبداء و معاد، حوادث آن روز بزرگ و اضطراب و وحشت عظیمى را که بر آن حاکم است به خوبى نداند تکلیف بقیه روشن است .

این سخن بیانگر این واقعیت است که ابعاد حوادث هولناک قیامت آنقدر گسترده و عظیم است که با هیچ بیانى قابل توصیف نیست ، و همانگونه که ما زندانیان عالم خاک از نعمتهاى بى پایان بهشت به درستى آگاه نیستیم ، از عذاب جهنم ، و به طور کلى حوادث آن روز بزرگ نیز نمى توانیم آگاه شویم .


تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 235

7/وَ مَا أَدْرَاك مَا الْعَقَبَةُ (12) و تو چه می‏دانی كه منظور از كار دشوار چیست ؟ سوره بلد


و ما ادریك ما العقبة تعبیر اینكه تو نمی‏دانی ، كنایه است از عظمت شان عقبه ، همانطور كه این تعبیر در هر جا همین معنا را افاده می‏كند . مراد از عقبه ، خود آزاد كردن است ، كه عملی از اعمال آدمی است.تفسیر المیزان


به این ترتیب این گردنه صعب العبور را كه انسانهاى ناسپاس هرگز خود را براى گذشتن از آن آماده نكرده‏اند ، مجموعه‏اى است از اعمال خیر كه عمدتا بر محور خدمت به خلق و كمك به ضعیفان و ناتوانها دور مى‏زند ، و نیز مجموعه‏اى از عقائد صحیح و خالص است كه در آیات بعد به آن اشاره شده .


و به راستى گذشتن از این گردنه با توجه به علاقه شدیدى كه غالب مردم به مال و ثروت دارند كار آسانى نیست.


اسلام و ایمان با ادعا و گفتار حاصل نمى‏شود ، بلكه در برابر هر فرد مسلمان و مؤمن گردنه‏هاى صعب العبورى است كه باید از آنها ، یكى بعد از دیگرى.تفسیر نمونه ج : 27ص :27

8/ وَ مَا أَدْرَاك مَا الطارِقُ‏(2) و تو چه می‏دانی كه طارق چیست؟ سوره طارق


طارق را تفسیر كرده به نجم ، یعنی ستاره كه در شب طلوع می‏كند .


و جمله و ما ادریك ما الطارق امر آن را بزرگ داشته ، می‏فهماند كه به چیز بزرگی سوگند یاد كرده . گویا وقتی فرموده : تو نمی‏دانی كه طارق چیست ! شخصی پرسیده : چیست ؟ فرموده : النجم الثاقب . ترجمة المیزان ج : 20ص :


429


طارق از ماده طرق ( بر وزن برق ) به معنى كوبیدن است ، و راه را از این جهت طریق گویند كه با پاى رهروان كوبیده مى‏شود ، و مطرقه به معنى پتك و چكش است كه براى كوبیدن فلزات و مانند آن به كار مى‏رود.


و از آنجا كه درهاى خانه‏ها را به هنگام شب مى‏بندند ، و كسى شب وارد مى‏شود ناچار است در را بكوبد ، به اشخاصى كه در شب وارد مى‏شوند طارق گویند.


امیر مؤمنان على (علیه‏السلام‏) در باره اشعث بن قیس منافق كه شب هنگام به در خانه آن حضرت آمد و حلواى شیرینى با خود آورده بود كه به پندار خام خویش قلب على (علیه‏السلام‏) را به خود متوجه سازد تا در ماجرائى به نفع او حكم كند مى‏فرماید : و اعجب من ذلك طارق طرقنا بملفوفة فى وعائها : و از این شگفت‏انگیزتر داستان كسى است كه شب هنگام ، در خانه را كوبید و بر ما وارد شد ، در حالى كه ظرف سرپوشیده پر از حلواى لذیذ با خود آورده بود .


اما قرآن خودش در اینجا طارق را تفسیر كرده ، مى‏گوید : این مسافر شبانه ، همان ستاره درخشانى است كه بر آسمان ظاهر مى‏شود و بقدرى بلند است كه گوئى مى‏خواهد سقف آسمان را سوراخ كند ، و نورش بقدرى خیره كنندهاست كه تاریكیها را مى‏شكافد و به درون چشم آدمى نفوذ مى‏كند ( توجه داشته باشید كه ثاقب از ماده ثقب به معنى سوراخ كردن است).


در اینكه آیا منظور ستاره معینى است مانند ستاره ثریا ( از نظر بلندى و دورى در آسمان ) یا ستاره زحل ، یا زهره یا شهب ( از نظر روشنائى خیره كننده ) یا اشاره به همه ستارگان آسمان است ؟ تفسیرهاى متعددى در اینجا گفته شده،


ولى با توجه به این كه در آیات بعد آن را به نجم ثاقب ( ستاره نفوذ كننده ) تفسیر كرده است معلوم مى‏شود منظور هر ستاره‏اى نیست بلكه ستارگان درخشانى است كه نور آنها پرده‏هاى ظلمت را مى‏شكافد و در چشم آدمى نفوذ مى‏كند .تفسیر نمونه ج : 26ص :361

9/وَ مَا أَدْرَاك مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ(2) و تو چه می‏دانی شب قدر چیست ؟ سوره قدر


و ما ادریك ما لیلة القدر این جمله كنایه است از جلالت قدر آن شب و عظمت منزلتش ، چون با اینكه ممكن بود در نوبت دوم ضمیر لیلة القدر را بیاورد ، خود آن را تكرار كرد .



واضح‏تر بگویم ، با اینكه می‏توانست بفرماید : و ما ادریك ما هی ، هی خیر من الف شهر برای بار دوم و بار سوم خود كلمه را آورد و فرمود : و ما ادریك ما لیلة القدر


ترجمة المیزان ج : 20ص :563


در آیه بعد براى بیان عظمت شب قدر مى‏فرماید : تو چه مى‏دانى شب قدرچیست ؟ ( و ما ادراك ما لیلة القدر).و بلافاصله مى‏گوید : شب قدر شبى است كه از هزار ماه بهتر است ( لیلة القدر خیر من الف شهر).


این تعبیر نشان مى‏دهد كه عظمت این شب به قدرى است كه حتى پیغمبر اكرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) با آن علم وسیع و گسترده‏اش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود .تفسیر نمونه ج : 27ص :183

10/وَ مَا أَدْرَاك مَا الحُْطمَةُ(5) و تو چه می‏دانی كه حطمه چیست ؟ سوره همزه


و كلمه حطمة ( بر وزن همزه و نیز بر وزن لمزه و نكحة و ضحكة ) صیغه مبالغه است ، و مبالغه در حطم ( شكستن ) را می‏رساند ، البته به معنای خوردن هم استعمال شده ، و این كلمه یكی از نامهای جهنم است چون جمله نار الله الموقدة آن را به آتش جهنم تفسیر كرده .


و معنای آیه این است كه : نه ، او اشتباه كرده ، مال دنیایش جاودانش نمی‏سازد ، سوگند می‏خورم كه به زودی می‏میرد و در حطمه‏اش پرت می‏كنند .


و ما ادریك ما الحطمة و تو نمی‏دانی حطمه چه حطمه‏ای است ؟ ! این جمله تعظیم و هول انگیزی حطمه را می‏رساند . ترجمة المیزان ج : 20ص :617


حطمه صیغه مبالغه از ماده حطم به معنى درهم شكستن چیزى است ، و این نشان مى‏دهد كه آتش سوزان دوزخ به شدت اعضاى آنها را درهم مى‏شكند ، ولى از بعضى از روایات استفاده مى‏شود كه حطمه نام تمام جهنم نیست بلكه نام بخش فوق العاده سوزانى از آن است.


فهم این معنى كه آتش به جاى سوزاندن ، اعضا را درهم بشكند شاید در گذشته مشكل بود ، ولى امروز كه مساله شدت تاثیر امواج انفجار بر همه ما واضح شده كه چگونه ممكن است امواج ناشى از یك انفجار مهیب نه تنها انسانها بلكه میله‏هاى محكم آهن و ستونهاى عظیم ساختمانها را درهم بشكند مطلب عجیبى نیست. تفسیر نمونه ج : 27ص :316