تبیان، دستیار زندگی

امّ كـلثـوم ، دومـیـن دخـتـر امـام عـلى (ع) و حـضـرت فـاطـمـه زهـرا (س) اسـت . او در سـال شـشـم هـجـرى مـتـولد شـد. از زنـان فـاضـل ، بـلیغ ، فهیم و بلند مرتبه خاندان بنى هاشم و همسر عون بن جعفر بن ابیطالب بود. در سال 54 هجرى در مدینه وفات یافت او نیز همانند خواهرش زینب كبرى شـیـرزنى بود كه در دامان مادرى چون زهرا (س) و تحت نظارت پدرى چون امیر مؤ منان بزرگ شد و از زنان قهرمان تاریخ گردید.

در اینجا با نگاهى كوتاه و گذرا زندگى این بانوى بزرگوار را بررسى مى كنیم .

الف ـ شهامت وبلاغت :

امّ كلثوم همراه برادرش اباعبدالله الحسین (ع) به كربلا رفت .روز عاشورا با تمام مـصـیبتهاى خون بارش به پایان رساند. آن شب امّ كلثوم در كنار خواهرش زینب ، به پرستارى و نگهدارى اطفال پرداخت .

روز بعد قافله اسرا به سوى كوفه حركت داده شد. هنگام ورود به كوفه ، امّ كلثوم ،كوفیان رامخاطب قرار داد و فرمود:

((اى مردم كوفه ! بدى و رسوایى بر شما باد! شما را چه شده است كه حسین را یارى نكردید و او را كـشـتـیـد؛ امـوال ودارایـى اش را غـارت  وتـصـرف نـمـودیـد و اهل بیتش را به اسارت گرفتید .حال بر او گریه مى كنید؟! هلاك وتباهى و دورى از رحمت خدا بر شما باد! آیامى دانید چه جنایت بزرگى مرتكب شده وچه گناه و بار سنگینى بر پشت خود نـهـاده ایـد و چـه خـونـهـایـى ریـخـتـه و چه پرده نشینان بزرگوارى را مصیبت زده كردید و چه دخـتـرانـى را جـامـه ربـوده و چـه امـوالى راغـارت كـرده ایـد؟! بـهـتـریـن مـردم بـعـد از رسـول خـدا را كـشـتـیـد. رحـم از دلهـاى شما رخت بر بسته است . آگاه باشید كه حزب و گروه خدارستگارانند و حزب و گروه شیطان از زیانكاران .))

ب ـ شجاعت :

درمجلس ابن زیاد، وقتى آن نانجیب در مكالمه با حضرت زینب كبرى (س) از كشته شدن امام حسین علیه السلام اظهار خوشحالى كرد، امّ كلثوم خطاب به اوگفت :

((اى پـسـر زیـاد! اگـر چـشـم تـوبـه قـتـل امام حسین (ع) روشن گردید، بدان كه هر آینه چشم رسـول بـه دیـدار او روشـن مـى شـد .خود رابراى جواب فردا آماده كن .))

ج - عفت :

وقـتـى اسـرا را بـه شـام وارد مـى كـردند مردم براى نظاره آنها جمع شده بودند. امّ كلثوم به شمر رو كرد و گفت :

((ما را از دروازه اى كه مردمان كمترى آنجا اجتماع كرده اند وارد كن و بگو سرهاى شهدا را از میان مـحـمـلهـا دور كـنـنـد تـا مـردم بـه نـظـاره سـرهـا مـشـغـول شـونـد و كـمـتـر بـه حـرم رسول خدا بنگرند.))

شـمـر، كـه مـقـصـود آن بـانـو را فـهـمـیـد، بـه خـاطـر سـرشـت نـاپـاكـى كـه داشـت بـر عـكـس عمل كرد.

امّ كـلثـوم هـنـگـام ورود بـه مـدیـنـه بـا خـوانـدن اشـعـارى بـه بـیـان واقـعـه كـربـلا پـرداخـت.

یكى از همسران حضرت امیر (ع)، فاطمه بنت حزام عامرى بود كه بعدها چون از امام على(ع) صاحب چهار پسر شد به ام البنین-  مادر پسران - مشهور گشت.

امـام عـلى (ع) بـا او ازدواج كـرد و از وى صـاحـب چـهـار پـسـر شـد؛ ابـوالفـضـل العباس علیه السلام ، عبدالله ، جعفر و عثمان كه هر چهار نفر در واقعه كربلا در ركاب حضرت امام حسین (ع) به شهادت رسیدند.

فـاطـمـه (امّ البـنـیـن) از زنـان مـؤ مـن، عـارف بـه مـقـام اهل بیت و در علاقه و محبت به آنها پا برجا بود. وقتى به خانه امام پا نهاد در محبّت نسبت بـه فـرزنـدان فـاطـمـه زهـرا (س)كوتاهى نكرد.ایشان، با امام حسن و امام حسین علیهما السلام ،خاضعانه  و هم چون مادرى مهربان رفتار مى كرد ؛ با ادب با آنان روبه رو مى شد و اگر كسالت پیدا مى كردند، نهایت سعى خود را در راه بهبودى به كار مى برد و تا آخر ، با ملاطفت  رفتار نمود.

وقـتـى بـشیر قبل از كاروان اهل بیت به مدینه وارد شد و خبر شهادت فرزندانش را به آن بانو رسـانـد، او از بـشـیـر فـقـط دربـاره امـام حـسـیـن (ع) سـؤ ال كرد. بشیرخبر شهادت یك یك فرزندانش را مى داد و او بعد از شنیدن خبر شهادت هر كدام ، از احوال امام حسین علیه السلام مى پرسید و مى گفت :

مـرا از ابـاعبداللّه خبر ده ، اولاد من و آنچه زیر آسمان است به فداى اباعبداللّه باد. وقتى خبر شهادت امام را شنید گفت : رگهاى قلبم پاره شد.

ایـن بـرخورد، نشان دهنده این است كه علاقه امّ البنین به امام حسین (ع) جز به خاطر امامت نبوده اسـت . از این رو، اگر خبر سلامتى امام حسین (ع) را مى شنید شهادت فرزندانش بر او آسان مى گشت و این ، بیانگر قدر و منزلت والاى آن بانوست .

از طرف دیگر، اهل بیت نیز نسبت به این بانو توجه خاصى داشتند. زینب كبرى هر عید به دیدن او مـى آمـد و وقـتـى از سـفـر كـربـلا بـازگشت به دیدار او رفت و شهادت فرزندانش را به او تسلیت گفت .

ایـن بانو بعد از امام على علیه السلام سالیانى چند زندگى كرد و بعد از او با كسى ازدواج نكرد.
اُمّ البـنـیـن ،پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش در كربلا، هر روز دسـت عبیداللّه فرزند عبّاس را مى گرفت، به بقیع مى رفت و براى شهیدان نـوحـه هـاى جـانـسـوزى مـى خـوانـد كـه شنیدن آن، هـر شـنـونـده اى را بـه گریه وامى داشت .

منبع :پژوهشکده تحقیقات اسلامی

لیلا دختر ابى مرّة بن عروة بن مسعود ثقفى بود. میمونه دختر ابوسفیان ، جده پدرى لیلاست . میمونه با عروة بن مسعود ازدواج كرد و ابى مره پدر لیلا فرزند آنان بود و به همین جهت ، در روز عاشورا دشمن به على اكبر گفت :

(تو با امیر المؤ منین یزید پیوند خویشى دارى .)

آنان خواستند با این كلام او را به سوى لشكر كفر بكشانند، ولى على اكبر جواب داد:

(پـیوند خویشاوندى با رسول خدا (ص) سزاوار تر به رعایت است تا پیوند با فرزند هند جگر خوار.)

عـروة بـن مـسـعـود در مـیـان قـریش مورد اعتماد بود و به همین جهت در صلح حدیبیه ، او را واسطه قـرار دادنـد. او در سـال نـهـم هجرى مسلمان شد. قومش وقتى مطلع شدند، او را تیرباران كرده ، به شهادت رساندند.

لیـلا كـه از چـنـیـن خـانـواده بـزرگـى بـود، بـا امـام حـسـیـن (ع) ازدواج كرد و ثمره ازدواجشان فـرزنـدى بـرومـنـد بـه نـام عـلى اكـبـر عـلیـه السـلام بـود.

ام سلمه

امّ سلمه ، نامش هند، دختر حذیفه بن مغیره مخزومى ، زوجه ابوسلمه عبدالله بن عبدالاسد مخزومى بـود. امّ سلمه و همسرش ، از پیشتازان اسلام بودند. وقتى ، دستور هجرت به حبشه ، صادر شـد، ایـن زن و شـوهر نیز در بین نخستین گروه مهاجران ، به حبشه هجرت كردند. بعد از رفتن بـه حـبـشـه ، اخـبـارى دالّ بـر خـوش ـرفـتـارى قـریش با مسلمانان به آنها رسید و آنها به این خـیـال بـه مـكه برگشتند. امّا در بازگشت به دروغ بودن خبر پى بردند. ابوسلمه وهمسرش به ابوطالب پناهنده شدند و پس از تحمّل سختیهاى فراوان به مدینه هجرت كردند. شوهرش ابـوسـلمـه ، هنگام جنگ در ركاب رسول خدا شمشیر مى زد. در جنگ اُحد به شهادت رسید.
امّ سلمه گوید:چـون به وفات ابوسلمه ، مصیبت زده شدم گفتم :((خداوندا این مصیبت را به حساب خود قرار بده ، دلم راضـى نـشد كه بگویم ، خدایا! بهتر از آن را برایم جانشین كن . و به خودم گفتم چه كسى بهتر از ابوسلمه ، آیا چنین و چنان نبود؟))پس از مُنقضى شدن عدّه ، ابوبكر و عمر، از امّ سلمه خواستگارى كردند، امّ سلمه جواب ردّ داد.رسول خدا صلى الله علیه و آله ، حاطب بن ابى بلتعه را به خواستگارى ام سلمه فرستاد. امّ سلمه گفت :
((اى فرستاده رسول خدا خوش آمدى ؛ به عرض پیامبر برسان كه من زنى مُسنّ و مادر چند یتیم هستم ، و غیرت زنانگى ام نیز زیاد است . (نمى توانم جز شوهرم برای خود همسرى ببینم).))پیامبر (ص) فرمود، به او بگویید: ((اینكه گفتى مُسنّ هستم ، من از تو مُسنّ ترم و برزن عیب نیست كه به پیرتر از خود، شوهر كند، و اینكه گفتى سرپرست یتیمانم ، مانعى ندارد؛ یتیمان تـوبـه عـهده خدا و رسول اوست ، و اینكه گفتى من غیرتم شدید است ، من دعا مى كنم كه خداوند این حالت را از تو بزداید.))امّ سـلمه ، پس از حضرت خدیجه (س) برترین زنان پیامبر (ص) است . او سعى فراوان داشت تـا رضـایت پیامبر را تحصیل نماید. روزی به مناسبتى نام خدیجه (س) به میان می آمد و حضرت از او به خوبى یاد می كرد،و گفت :((همه صفاتى كه بیان كردید، خدیجه دارا بود و به سوى خداوند خویش شتافت . خداوند، این منزل را براى او مبارك گرداند و ما را در بهشت ، با او محشور كند.))
وقـتـى آیـه (تـخـیـیـر) نـازل شـد و هـمـسـران رسـول خـدا(ص) مـخـیـّر شدند بین باقى ماندن بر همسرى آن حضرت یا طلاق گرفتن ، اولین كسى كه پیامبر و زندگى با آن حضرت را انتخاب كرد، امّ سلمه بود. او برخاست و گفت : ((من خـدا و رسـولش را انـتـخـاب كـردم ، پـس از او، بـقـیـه زنـان حـضـرت ، ایـن جـمـله را تـكـرار كردند.))
در(الاصـابـه) آمـده اسـت كـه :«امّ سـلمـه ، زنـى بـا وقار، و داراى عقل وافر و رأى صائب بود.» اشاره او به پیامبر، در روز(صلح حدیبیّه) دلالت بر كمال عقل او دارد. جـریـان اشـاره ایـن بـود در حدیبیّه پس از عقد صلح ، حضرت دستور داد، اصحاب در همان جا سـر خـود را بـتـراشند و شتر قربانى را نحر كنند.لیكن مسلمانان ، از فرمان پیامبر(ص) سر پـیچى كردند.حضرت در حالى كه اندوهگین بود، به خیمه بازگشت . امّ سلمه علّت را پرسید، پیامبر جریان را شرح داد. امّ سلمه عرض كرد:(( شما موى خود را كوتاه و قربانى را ذبح كنید، دیگران به شما اقتدا خواهند كرد.))
پیامبر، اقدام به تراشیدن سر و ذبح قربانى كرد، و اصحاب نیز در پیروى از آن حضرت ، قربانیها را ذبح نموده و سرها را تراشیدند.
امّ سلمه ، به جهاد و فداكارى در راه خدا علاقه زیادى داشت و آرزو مى كرد كه جهاد، بر زنان نـیز واجب شود، تا در راه خدا جهاد كند. در ذیل آیه 32 سوره نساء آمده است ، كه این آیه در مورد امّ سلمه نازل شد. زیرا او آرزو داشت كه جهاد بر زنان نیز واجب شود تا آنها هم بتوانند به این فضیلت والا و مرتبه عالى نایل گردند.
امّ سلمه ، به رعایت دستورات الهى و احكام دین اسلام ، اهمیّت مى داد. بانویى به نام امّ الحسین گوید:« نزد امّ سلمه بودم كه عدّه اى زن و مرد فقیر، وارد شدند و با اصرار، طلب كمك كردند. من ـ با مشاهده اختلاط زن و مرد ـ گفتم : یا شما مردان و یا شما زنان خارج شوید. امّ سلمه گفت : اى زن ! مـا بـه ایـن كـار (اخراج آنها) مأمور نشده ایم . پس هر یك از آنها را با احسانى ولو با دادن یك دانه خرما،بفرست.»امّ سلمه ، به كسب علم و شنیدن احادیث پیامبر، علاقه فراوان داشت و به همین علت ، یكى از راویـان حـدیـث اسـت ، و در كـتـابـهـاى روایـى در حـدود 378 حـدیـث از او روایت شده است . خودش نـقـل مـى كـند كه زن آرایشگرى سرگرم شانه كردن سرم بود كه شنیدم ، پیامبر فرمود: ایّها النـّاس ... بـه آرایـشـگـر گـفتم : زود سرم را بپیچ . او گفت : فدایت شوم حضرت فرمود: ایها الناس . درجواب گفتم : مگر مادر زمره مردم نیستیم ؟ پس امّ سلمه زود سرخود را پیچید و در اتاق ایستاد، كلام رسول خدا را شنیده وحفظ كرد.پیامبر گرامى اسلام (ص)، به صداقت و ایمان ام سلمه ، آگاه بود از این رو، او را در مواضع مـتـعـدّد تأیید كرده است كه بدان اشاره خواهیم كرد. این ایمان ، مورد اذعان دیگر همسران پیامبر (ص) نیز بوده است.
در روایـتـى دیـگـر كـه امّ سـلمـه جـریـان كـسـا و اصـحـاب آن را نـقـل مى كند، آمده است : در حالى كه آنها ـ حضرت پیامبر و امام على و حسن و حسین و حضرت زهرا عـلیـهـم السلام ـ حاضر بودند، آیه شریفه (تطهیر) نازل شد. پیامبر (ص) زیادى كسا را نیز بر روى آنها انداخت و فرمود: خدایا! اینان اهل بیت و خواصّ من هستند، از آنها بدى و پلیدى را دور كن ، و آنـهـا را بـه بـهـتـریـن نـوع ، پاك گردان . پیامبر این جمله را سه بار گفت . من (امّ سلمه) سـرخـود را داخـل آن پـرده كـردم و گفتم : اى رسول خدا، آیا من هم با شما هستم ؟ حضرت دو بار فرمود: تو برخیر و نیكى هستى. صاحب (تنقیح المقال) مى گوید:((یـكـى از فـضـایـل امّ سـلمـه ایـن اسـت كـه پـیامبر (ص) تربت (سیّد الشّهدا) را به او داد و فرمود: وقتى این خاك ، پر از خون شد، بدان كه حسین كشته شده است و امام حسین (ع) نیز هنگام حـركـت بـه سـوى كـربـلا مقدارى از تربت را به آن بانو داد و فرمود: وقتى پر از خون شد، بدان كه من كشته شده ام .))مورد اطمینان بودن امّ سلمه:1ـ خـود امّ سـلمـه گـویـد: پـیـامـبر (ص)، امام على (ع) را در خانه من فراخواند و دستور داد: بر پـوسـتـى از گـوسـفند، گفته هاى پیامبر را بنویسد. سراسر پوست نوشته شد، سپس پیامبر (ص) پـوسـت را بـه من داد و فرمود: هر كس پس از من آمد و فلان نشانى را داد، پوست را به او تحویل ده . پس از وفات پیامبر (ص)، كسى را فرستادم تا ببیند ابوبكر چه مى كند امّا خبرى نـشـد. بـعـد از او، عمر حاكم شد. باز كسى را فرستادم تا ببیند نشانه هایى كه پیامبر (ص) داده بود، ظاهر مى شود یانه ، لیكن خبرى نشد. هنگام خلافت عثمان نیز نشانه اى ظاهر نشد. تا ایـنـكـه نـوبـت بـه امـام على (ع) رسید. در این حال كسى را فرستادم ، حضرت على (ع) پس از داخـل شـدن به مسجد، به فرستاده من فرمود: برو از (ام المؤ منین) براى من اذن ورود بخواه . پس از آن ، امام تشریف آورد و پوست را تحویل گرفتند.2ـ كـتـابهایى كه حضرت على (ع) نزد امّ سلمه به امانت گذاشت ـ و در آن علوم امامت گرد آورى شـده بـود ـ و پـس از شـهـادت آن حـضـرت ، امـام حـسـن (ع)، آنـهـا را تحویل گرفت ، دلیل دیگرى بر وثاقت و مورد اعتماد بودن اوست.3ـ احـادیـث فـراوانى دلالت مى كند كه امام حسین (ع) هنگام حركت به سوى عراق ، كتب علم (امیر المؤ منین) و (ذخایر نبوّت) و (خصایص امامت) را نزد امّ سلمه به امانت گذاشت ، پس از شـهـادت امـام حـسـیـن (ع)، امـام زیـن العـابـدیـن (ع) آنـهـا را تحویل گرفت .
پـس از وفـات پـیـامبر (ص) این بانوى بزرگ ، بر (صراط مستقیم) پابرجا بود، و نسبت به اهل بیت وفا دار ماند. پس از وفات حضرت پیامبر، چون خلافت از مسیر اصلى منحرف شد، و فدك غصب گردید، حضرت زهرا (س) براى دادخواهى به مسجد رفت و در آنجا خطبه پر شورى ایـراد فـرمـود و مـسـلمـانـها را به قیام فراخواند. ابوبكر كه از تاثیر این خطبه  ترسیده بـود، و احـتـمال ادامه این رویه را مى داد، براى اینكه كسى جرأت اعتراض نداشته باشد، بر مـنـبـر رفـت و با شدت تمام تهدید نمود و حضرت صدیقه (س) و شوهر بزرگوارش را آماج جـسـارت قـرار داد. تنها صدایى كه در این جو خفقان بلند شد، صداى ام سلمه بود. او به اعتراض گفت :((آیـا بـه بانویى چون زهرا (س) چنین گفته مى شود؟ واللّه ، او از زنان بهشت است ، و در دامن نبی تربیت یافت و دستهاى فرشتگان ، او را لمس كرده است . در رویشگاههاى پاك رشد كرده و بـه بـهـتـریـن شـیـوه ، پـرورش یـافـتـه اسـت . آیـا گـمـان مـى كـنـیـد كـه رسـول خـدا (ص) مـیـراث خـود را بـر او حـرام نموده  و به او نگفته است ؟ در حالى كه خداوند فـرمـوده : (وَ اَنْذِرْ عَشیرَتَكَ الاَْقْرَبینَ) (خویشاوندان نزدیكت را انذار كن) پس پیامبر (ص) او را آگـاه كـرده ، و اكـنـون او بـراى بـه دست آوردن میراث خویش به پا خاسته است . او بهترین زنـان ، مـادر دو سـرور جـوانـان بهشت ، همسنگ دختر عمران و همسر شیر پهلوانان و پدرش خاتم پیامبران است . سوگند به خدا! پدرش بر او از آسیب گرما و سرما مواظبت داشت و مهربانى مى ورزیـد؛ و دسـت راسـتـش را بـالش و دسـت چـپـش را پـوشـش او مـى كـرد. آهـسـتـه روید! زیرا كه رسـول خـدا (ص) درجـلوى دیـدگـان شـماست ، و شما بر خداوند وارد خواهید شد، واى بر شما! بزودى خواهید دانست .))خـلیـفـه ، مـصـلحـت را در سـكـوت دیـد، و بـراى تـنـبـیـه امّ سـلمـه ، حـقـوق سـالانـه او را قـطـع كرد. سر انجام ام سلمه در سال 62 هجرى ، در سن 84 سالگى از دنیا رفت و در بقیع دفن شد.

ام احمد

این بانو، مادر احمد بن موسى بن جعفر (ع) معروف به شاه چراغ -مدفون در شیراز- مى باشد. او از زنـان مـحـتـرم عـصـر خود بود و اُم احمد خوانده مى شد. وى كنیزى بود كه به مقام و مرتبه بلندى رسیده بود.
امانتدار ودایع امامت :وقتى امام كاظم (ع) به سوى بغداد رهسپار شد، ودایع امامت را به این بانو سپرد و فرمود:
((هـر وقـت كـسى آمد و این امانتها را از تو طلب كرد، بدان در آن وقت من به شهادت رسیده ام و او خلیفه بعد از من و اطاعتش بر تو و سایر مردم واجب است .))وقتى هارون علیه اللعنه امام را در بغداد مسموم ساخت و آن حضرت شهید شد، امام رضا (ع) نزد ام احمد رفت و ودایع را از او طلب نمود.  ام احمد عرض كرد:((پدرت شهید شد؟)) امام فرمود:((آرى ، الا ن از دفن ایشان فارغ شده ام . اماناتى كه به تو سپرده به من تحویل ده كه من جانشین او و امام بر حق برتمام جنّ و انس هستم .))ام احمد امانتها را به امام رضا (ع) ردّ كرد و با حضرت بیعت نمود و به ماتم نشست .وقـتـى خـبـر شـهادت امام كاظم علیه السلام در شهر مدینه منتشر شد، مردم درخانه ام احمد اجتماع كردند و با فرزندش احمد به سوى مسجد روانه شدند. احـمـد بـن مـوسـى ، عـالمـى بـزرگ و بـلند مرتبه و غرق در عبادت و اطاعت خدا بود و چون مردم كراماتى از او دیدند او را امام بعد از پدرش پنداشتند و بدین جهت با او بیعت كردند. وقتى بیعت تمام شد، احمد بر منبر رفت و گفت :((همان طور كه همه شما در بیعت من هستید، من هم در بیعت برادرم حضرت رضا (ع) هستم . او امام و خلیفه بعد از پدرم و ولىّ خداست و اطاعت او بر من و شما واجب است سپس همگى خدمت امام رضا (ع) رسـیـدنـد و تـجـدیـد بـیـعت كردند.)) ام احمد نزد امام رضا (ع) از مقام و منزلت والایـى بـرخـوردار بـود، چرا که امام كاظم علیه السلام او را براى حفظ اسرار و ودایع امامت و ردّ آن به اهلش ، صالح تشخیص داد.شاهد بر وصیّت امام (ع):امام كاظم (ع) در وصیّت نامه خود از بین همسرانش فقط نام ام احمد را برده است .پس از شهادت امام كاظم (ع) فرزندش عباس مدعى شد كه در این وصیت نامه مطالبى به سود ما هـسـت و بـرادرم مـى خـواهـد از مـا پـنـهـان كـنـدو خـودش تنها از آن استفاده كند و بدین بهانه مهر وصـیـت ـنامه را برداشت و آن را باز كرد و با خواندن آن خود را رسوا كرد و فضیلت امام بیشتر روشن شد.
ام احـمـد كـه شاهد وصیّت بود، در مجلس قاضى حاضر شد ولى آنها ادعا كردند كه این زن ، ام احمد نیست ، از ین رو براى شناختنش نقاب از چهره او برداشتند. ام احمد گفت :((بـه خـداقـسـم ، آقـایـم مـوسى بن جعفر(ع) فرمود: ترا به زور مى گیرند و به مجالس مى برند.))این روایت به خوبى نشان دهنده مقام و فضیلت این بانوى عالى قدر است.