دستگاه‌های مختلف الكترونیك كه از رده مصرف خارج می‌شوند، سبب شكل‌گیری مفهومی نو به نام زباله الكترونیك( electronic waste یا به اختصار e-waste ) شده‌اند. در واقع زباله الكترونیكی تشریح كننده انواع محصولات الكتریك و الكترونیك دور ریخته‌شده و بی‌مصرف است. آمار سازمان‌های مختلف زیست‌محیطی نشان می‌دهد طی چند دهه اخیر، نیاز بشر به انواع ابزارهای مدرن بشدت افزایش یافت و در نتیجه، حجم دستگاه‌های بی مصرف نیز افزایش چشمگیری را تجربه كرد. پیشرفت غول‌های اقتصاد شرق یعنی چین و هند نیز سبب افزایش بی‌سابقه حجم این زبالهها شد.
اما چه سرنوشتی در انتظار زباله‌های الكترونیك تولید شده بشر است؟ زباله‌های الكترونیك معمولاً دارای مواد سمی و خطرناكی هستند كه بیشتر آنها سر از لندفیلها (مكانی كه زبالهها در آن دفن میشود) در می‌آورند. همچنین بخشی از زباله‌های الكترونیك كشورهای توسعه یافته به كشورهای در حال توسعه صادر میشود. در این كشورها، كارگران در محیط‌های اغلب ناایمن و فاقد قوانین مناسب، این زبالهها را بازیافت می‌كنند. با این كه در این فرآیند، بخشی از مواد ارزشمند این زبالهها بازیافت میشود، اما شرایط نامطلوب این محیط‌ها، پیامدهای نگران‌كننده‌ای برای این كشورها به همراه خواهد داشت.
در حال حاضر، كشورهای مختلف بیش از پیش متوجه آثار زیانبار این وضع شده‌اند. متاسفانه تاكنون پژوهش چندانی درباره اثرات مقدار اندكی از این مواد سمی در درازمدت انجام نشده و بیشتر مطالعات درباره اثرات كوتاه‌مدت قرارگیری در معرض مقدار زیادی از این مواد بوده است.
خطرات زباله‌های الكترونیك
وقتی سخن از یك وسیله الكتریكی به میان می‌آید، معمولا قالب خارجی آن یا گاهی مدارهای موجود در آن به نظر می‌آید، اما در واقع مواد شیمیایی درون این قطعات است كه سمی و البته گران‌قیمت است. در بسیاری از دستگاه‌های الكتریكی و الكترونیك انبوهی از فلزات سنگین، نیمه‌رسانا و سایر تركیبات شیمیایی یافت میشود. خطر ناشی از زباله‌های الكترونیك از موادی نظیر سرب، مركوری، آرسنیك، كادمیوم، مس، بریلیوم، باریوم، كروم، نیكل، روی، طلا و نقره ناشی میشود. این مواد در مدارهای الكترونیك، چیپ‌های رایانه و نیز نمایشگر و سیم‌كشی‌های موجود در این تجهیزات وجود دارد. همچنین در بسیاری از دستگاه‌های الكترونیك، مواد ضد آتش وجود دارد كه برای سلامت انسان زیانبار است. در حالت عادی، این مواد درون دستگاه‌های مورد استفاده خطری را متوجه سلامت ما نمی‌كنند. مشكل وقتی ایجاد میشود كه این دستگاه‌ها شكسته شوند. در این صورت، این مواد سمی ممكن است به محیط اطراف نشت كند. مواد شیمیایی سنگین موجود در زباله‌های الكترونیك در لندفیلها پس از مدتی موجب آلودگی خاك و حتی منابع زیرزمینی میشود. آلودگی هوای اطراف این محل‌ها نیز از دیگر مشكلات به وجود آمده است. البته هنوز شدت آسیب‌هایی كه این نوع زبالهها به محیط زیست وارد می‌كند، مورد مطالعه دقیق قرار نگرفته است.
آسیب زباله‌های الكترونیك به محیط زیست به دو شكل است؛ شكل اول به حالتی اطلاق میشود كه در آن، سرعت دریافت مواد سمی در بدن انسان‌ها، گیاهان و حیوانات بیشتر از سرعت دفع آنهاست. شكل دوم نیز حالتی است كه در آن، مواد سمی در چرخه غذایی به شكل تصاعدی افزایش می‌یابد. به عنوان مثال پلانكتون‌ها مقدار كمی جیوه جذب می‌كنند. ماهی‌هایی كه مقدار زیادی پلاكتون می‌خورند، مقدار زیادتری جیوه وارد بدن خود می‌كنند. با مصرف این ماهی‌ها، آلودگی بمراتب بیشتری وارد بدن انسان میشود.
كارشناسان برنامه پژوهشی فلزات سنگین دارتموث، فهرستی از اثرات برخی مواد سمی بر بدن انسان را تهیه كردند. البته این فهرست شامل همه زیان‌های این مواد نیست و فقط برخی مواد خطرناك موجود در تجهیزات الكترونیك را مورد اشاره قرار داده است.
آرسنیك می‌تواند سبب ایجاد اختلال در ارتباطات سلولی و نیز رشد آنها شود و تماس طولانی‌مدت با مقدار كمی از آن باعث بروز بیماری‌های قلب و عروق، سرطان و دیابت میشود.
كادمیوم بر توانایی بدن فرد در جذب كلسیم تاثیر منفی می‌گذارد و این، خود سبب بروز دردهای استخوانی و كاهش استحكام استخوان‌ها میشود.
كروم، مشكلات پوستی ایجاد كرده و حتی می‌تواند منجر به بروز سرطان شود.
مسمومیت با مس نیز می‌تواند سبب بروز مشكلاتی از جمله كاهش توان ذهنی شود. آلودگی شدید با این فلز می‌تواند به فلج، كما و مرگ بینجامد. نیكل هم در مقادیر زیاد، سرطان‌زا خواهد بود.
با زباله‌های الكترونیك چه كنیم؟
در كشورهای توسعه یافته، چند راه برای خلاصی شهروندان از دست این تجهیزات برقی و الكترونیك بی‌مصرف وجود دارد. بسیاری از شركت‌ها از جمله اپل، دل، سونی و توشیبا برنامه‌هایی برای پس گرفتن دستگاه‌های بی‌مصرف مشتری‌هایشان دارند و البته برنامه‌هایی از این دست در این كشورها در حال گسترش است.
راه دوم نیز تحویل این نوع زبالهها به مراكز مجاز بازیافت است. در این مراكز، تجهیزات بی‌مصرف ریز میشود و روی نوار نقاله قرار می‌گیرد. سپس برخی قسمت‌های ارزشمند از طریق ماشین یا كارگران جدا و به كار گرفته میشود.
جام جم
