تبیان، دستیار زندگی

منبع:www.kayhannews.ir  حجت الاسلام احمد ایمانی

¤ مقام نخست:سیر تحول سبك های كلام اسلامی

دوره دوم كلام اسلامی، كه كلام عقلی است، می توان ادعا نمود كه با شیخ مفید (متوفای 413) آغاز شده است، البته قبل از ایشان هم رگه هایی از روش عقلی دركلام اسلامی دیده می شود، اما می توان ادعا نمود كه این شیوه از بحث كلامی را شیخ مفید (ره) به عنوان یك شیوه بحث كلامی، رسمیت بخشیده است. رویكردكلام عقلی شیخ مفید در آثاری چون اوائل المقالات و به خصوص تصحیح عقائد الامامیه جلوه گر شده است. البته دقت شود كه شیخ مفید در عین آنكه به سبك كلام عقلی بحث می كند، اما نقل را فدای عقل نمی كند؛ بلكه او در اینكه عقل را محور مباحث كلامی خود قرار داده، شدیداً پای بند به نقل است و از نقلیات كمال استفاده را درمباحث خود می برد. مطلب دیگر آنكه سبك بحث او كلام عقلی است نه كلام فلسفی؛ یعنی او طبق یك مشرب فلسفی خاص وارد بحث نمی شود، بلكه استدلالات عقلی او فارغ از یك نگرش فلسفی است. اگر چه اولا گاه نیم نگاهی هم به مباحث فلسفی دارد و ثانیا می توان ازگفتارهای كلامی او نحوه ای نگاه فلسفی را هم استخراج نمود؛ كه دراین صورت می توان اسمش را نگرش فلسفی خاص شیخ مفید نام نهاد.

بنیانگذاری این سبك تفكر كلامی توسط شیخ مفید هم زمان است با رواج فلسفه مشاء. چرا كه مروج اصلی حكمت مشاء یعنی شیخ الرئیس ابن سینا پانزده سال بعد از شیخ مفید یعنی در سال 428 هجری قمری از دنیا رفته است.لذا این دو سبك تفكر، دوشادوش هم پیش رفته و در مواردی با یكدیگر درگیر هم شده اند. به خصوص زمانی كه كلام عقلی به دست متكلمان سنی و خصوصا اشعری افتاده است. بعد از جلوه گری ابن سینا و رواج حكمت مشاء، شخصیت هایی مانند غزالی و سپس فخر رازی، متوجه به این معنا می شوند كه فلاسفه مسائلی تازه را وارد میدان اندیشه نموده اند.
این ها بعد از مطالعه این مسائل و پاسخ های فلسفی آن ها، پاسخ های فیلسوفان را با آرای كلامی اشعری ناسازگار می یابند. لذا منتقد فلسفه مشاء شده و با آن به نزاع علمی برمی خیزند، كه از این برهه به بعد مرحله سوم كلام اسلامی آغاز می شود. این مرحله عبارت است از فلسفه كلامی كه در آن سیستم فلسفی تابع علم كلام است. لذا دراین دوره مشاهده می كنیم كه متكلمان برخلاف اسلاف خودشان، موضوع كلام را همان موضوع فلسفه ذكر می كنند. مثلاً غزالی در تعریف علم كلام می گوید: «كلام دانشی است كه از عوارض موجود بماهو موجود بحث می كند، لكن بر طبق قانون اسلام.» بعد از غزالی، فخر رازی نیز همین راه را به شكل وسیع تری پی می گیرد.

بعد از این دوره، دوره كلام فلسفی فرا می رسد كه مؤسس آن را می توان خواجه نصیرالدین طوسی (متوفای 672ق) دانست. او از یك سو اقدام می كند به دفع شبهات غزالی و فخر رازی بر فلسفه ابن سینا، كه حاصلش شده است شرح اشارت، و از سوی دیگر، با نظر به دست آوردهای حكمت مشاء و حكمت اشراق و كلام معتزله و كلام اشاعره و كلام شیعه، كتاب تجریدالاعتقاد را می نویسد و در این كتاب، سبك جدیدی از بحث كلامی را پایه ریزی می كند كه می توان آن را كلام فلسفی نامید. نظامی كلامی كه بر بنیان های فلسفی استوار شده است. البته فلسفه او تركیبی از حكمت مشاء و حكمت اشراق می باشد. جناب خواجه كتاب تجرید را در شش مقصد تدوین كرده است: مقصد نخست امور عامه، مقصد دوم در جواهر و اعراض، مقصد سوم در اثبات صانع، مقصد چهارم در نبوت، مقصد پنجم در امامت و مقصد ششم در معاد است. چهار مقصد مربوط به علم كلام و دو مقصد مربوط به مباحث فلسفی است.
طریقه خواجه نصیرالدین طوسی(ره) بعدها توسط دیگر متكلمان پی گرفته شد و بعد از تأسیس حكمت متعالیه توسط حكیم ملاصدرا(ره) به جای بنیان های تركیبی مشاء و اشراق، بنیان های نوینی برای كلام شیعه از حكمت متعالیه اخذ شد. البته خود همین كلام فلسفی نیز بسته به میزان اطلاع و دل بستگی نویسندگان به حكمت، افت و خیزهایی داشته است. لذا وقتی سبك كلامی بزرگوارانی چون امام خمینی(ره)، علامه طباطبایی، شهید مطهری، استاد سبحانی، آیت الله جوادی آملی، استاد شجاعی، علامه حسن زاده آملی و... را باهم مقایسه می كنیم، در عین آنكه یك اشتراك سبك را مشاهده می كنیم، ولی سطوح مختلفی را هم در آثارا ین بزرگواران می بینیم. بلكه در آثار كلامی برخی از این بزرگواران یك مرحله فراتر از كلام فلسفی را هم مشاهده می كنیم كه می توان نامش را كلام عرفانی گذاشت.

¤ مقام دوم: كلام نقل محور، كلام فراموش شده

متأسفانه سالیان درازی است كه علم كلام ما در لاك دفاعی فرو رفته و یك نحوه حالت انفعالی به خود گرفته است؛ به این معنا كه اغلب متكلمان ما مترصد این هستند كه شبهه ای مطرح شود یا مسأله ای از سوی مخالفان مذهب یا مخالفان اسلام طرح شود تا این ها در مقام پاسخ به آن برآیند. درحالی كه اگر ما از این حالت انفعال بیرون آمده و دوباره به منابع نقلی خود باز گردیم و به صورت جدی منابع خود را بكاویم، می توانیم افق های كلامی جدیدی را باز كنیم و فعالانه معارفی نو به عرصه معرفت عرضه كنیم. برای مثال، در كلام ما سخن چندانی از توحید در حاكمیت یا توحید در مالكیت نیست؛ درحالی كه توحید در حاكمیت، اساس سیاست و حكومت اسلامی و توحید در مالكیت، اساس اقتصاد اسلامی است. می طلبد كه متكلمان بزرگوار از زوایه ی كلامی به این مباحث بپردازند و آن را بسیار فربه نموده و در معرض دیدگان قرار دهند.این نمی شود مگر با تحقیق عمیق در معارف نقلی. دقت شود! تحقیق عمیق در معارف نقلی، نه اینكه یكی دو آیه یا روایت را ببینیم و فورا برویم سراغ استدلال های عقلی و نظریه پردازی؛ بلكه باید در هر موضوعی آیات و روایات را بكاویم و مجموعه كامل آیات و روایات یك موضوع را استخراج كنیم و با بررسی كل آن مجموعه، اقدام به نظریه پردازی و استدلال كنیم. در این صورت است كه می توان ادعا نمود كه سخن ما سخن خدا یا سخن اهل بیت(ع) است.
البته مثال هایی كه آوردیم تنها بخشی از این موضوعات مغفولند، كه خود همان دو مورد نیز كم چیزی نیست؛ چرا كه این دو موضوع، هر كدام می توانند منشا پیدایش دو علم انسانی با مدل اسلامی باشند.
مثال دیگری كه می توان به آن اشاره نمود، بحث طینت و سعادت و شقاوت در قرآن و روایات می باشد، كه در كلام ما بسیار كمرنگ است، در حالی كه پرداخت عمقی به این بحث با ابزارهای كلامی و فلسفی و عرفانی ولی با رویكرد كلام فلسفی نقل محور، می تواند موجب پیدایش یك علم انسان شناسی اسلامی یا حداقل شیعی شود. براهل تحقیق پوشیده نیست كه انسان شناسی در سایر علوم انسانی موثر است. البته كسانی چون علامه طباطبایی در برخی كتب شریفشان نظیر رسائل توحیدی به این بحث از منظر نقل محوری پرداخته اند، لكن این مقدار برای آنچه گفتیم كافی نیست.

مثال دیگر، بحث خلقت آدم(ع)

مثال دیگر، بحث نزول و صعود و ملكوت اشیا و ربط بین عوالم طولی در كتاب و سنت است كه ربط وثیقی با بحث خلقت و بحث وحی و نبوت دارد؛ كه در این زمینه نیز اگر مباحث كلامی عمقی در این حیطه انجام گیرد می تواند افق های بسیار گسترده ای را در علوم انسانی بر روی ما باز كند. چرا كه در علوم انسانی اسلامی باید آغاز و انجام هر علمی به خدا منتهی شود. البته این بحث در فلسفه و عرفان مورد تحقیق و تدقیق قرار گرفته است، لكن نه با نگاه نقل محور. لذا در مواردی واقعا ما فرو می مانیم از تطبیق مباحث فلسفی و عرفانی با متون دینی. كه این خود حكایت گر وجود نوعی نقص در هندسه فلسفی و عرفانی ماست. لذا اگر متكلمین اسلامی با نگاه كلامی نقل محور وارد این گونه مباحث شوند، نه تنها می توانند در پیدایش علوم انسانی موثر باشند، بلكه می توانند تلنگری هم به فلسفه و عرفان نظری زده و این دو علم شریف را به تكاپو و تكامل وادارند.
مثال های دیگری هم می توان در این باره جست كه اگر وارد مباحث كلامی ما شوند، كلام ما یك جهش بسیار فوق العاده خواهد داشت.
البته ممكن است برخی ادعا كنند كه این گونه مباحث ربطی به موضوع كلام ندارند؛ اما واقع امر چنین نیست. این گونه موضوعات اگرچه می توانند از زوایای دیگر در فلسفه و علوم دیگر مورد بحث قرار گیرند، اما از جهاتی هم مباحث كلامی اند، بلكه در اصل مباحث كلامی اند.
همان گونه كه در كلام ما از معاد انسان صحبت می شود، می توان از معاد سایر موجودات هم بحث كرد. البته خود بحث معاد هم مقدماتی دارد، كه با ورود معاد حیوانات به كتب كلامی، آن مقدمات هم وارد كلام خواهند شد.
باز همان گونه كه در كلام ما از رابطه نفس و بدن و پدیده مرگ و حیات بحث می شود، می توان از مرگ و حیات جامعه ها هم بحث نمود و نیز همان گونه كه در كلام ما از تكلیف و ثواب و عقاب انسان ها بحث می شود، می توان از تكلیف و ثواب و عقاب دیگر موجودات و حتی تكلیف و ثواب و عقاب، جامعه بما هو جامعه و شهر بما هو شهر هم بحث نمود. در قرآن كریم، حتی مصنوعاتی چون لباس هم دارای حقیقت ملكوتی شمرده شده اند تا رسد به جامعه، كه تركیب آن به مراتب حقیقی تر از تركیب صناعی لباس است. اساساً به نظر می رسد كه از منظر قرآن كریم، تركیب اعتباری معنا ندارد، بلكه تركیب حقیقی مراتب دارد.
بحث نحوه خلقت انسان و نحوه خلقت زن و مرد و ارتباط این مقوله با تفاوت تكالیف این دو صنف و شاید هم دو نوع، باز از مباحث كلامی است.

خلاصه آنكه حقیر وقتی از كلام نقل محور سخن می گویم، كلام نقلی صرف را توصیه نمی كنم بلكه بر این باورم كه تحقیقات كلامی ما باید از نقل آغاز شود و كتب كلامی ما باید با شواهد نقلی غنی سازی شوند و مباحث كلامی جدیدی از متون نقلی وارد كتب كلامی ما شوند و سبك جدیدی از علم كلام پا به عرصه معرفت بگذارد كه بنده نام آن را «كلام فلسفی نقل محور« می گذارم. البته در این باب كمابیش كارهایی هم صورت گرفته است، اما این مقدار كافی نیست بلكه باید تلاش نمود كه این سبك از مباحث كلامی، سبك غالب زمانه شود. به خصوص باید برای سطح عمومی جامعه از این سنخ كتاب ها زیاد نوشته شود. چون هدف اساسی در علم كلام شیعه باید این باشد كه مردم با جهت هدایت گری قرآن و
اهل بیت(ع) آشنا شوند. امروز وقتی كسی كتب كلامی ما را می خواند، این احساس به او دست نمی دهد كه این ها معارف اهل بیت(ع) هستند. در حالی كه مأموریت اصلی یك متكلم شیعه این است كه معارف اهل بیت(ع) را به نام خود اهل بیت(ع) به مردم القا كند نه به نام خود یا مشرب فكری خودش. باید كتب كلامی به گونه ای تألیف شوند كه خواننده با تمام وجود احساس كند كه امام معصوم دارد معارف دین را به او تعلیم می دهد؛ البته مقصودم آن نیست كه حس تعبد به او دست دهد و مطالب را تعبدی بپذیرد؛ بلكه برعكس، باید خواننده احساس كند كه سخن معصوم او را قانع كرده است نه سخن متكلم. در این حالت است كه مباحث كلامی تولید ایمان می كنند. با كلام متكلم، معمولا ایمان به خدا و پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) حاصل نمی شود یا تقویت نمی شود، بلكه با كلام خدا و رسول و امام، ایمان به این ها حاصل یا تقویت می شود. این همان مأموریتی است كه اهل بیت(ع) بر عهده متكلمان شیعه نهاده اند، ولی ما امروز از آن فاصله گرفته ایم.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «رحم الله عبدا حببنا الی الناس و لم یبغضنا الیهم اما و الله لو یروون محاسن كلامنا لكانوا به اعز و ما استطاع احد ان یتعلق علیهم بشی ء و لكن احدهم یسمع الكلمه فیحط الیها عشرا» (الكافی، ج8، ص229)
ترجمه: «خداوند رحمت كند بنده ای را كه ما را محبوب مردم سازد و ما را مبغوض آن ها نكند. به خدا سوگند اگر زیبایی های كلام ما را برای آن ها نقل می كردند، به سبب آن، عزیز (نفوذناپذیر) می شدند و كسی نمی توانست در آنان دست اندازی كند، ولی یكی از آن ها سخنی از ما می شنود و آن را ده چندان می كند.» یعنی به جای آنكه زبان ما شود و سخن ما را به مردم بگوید، سخن خود را از زبان ما یا به نام ما می گوید؛ در نتیجه مردم دوست دار ما نمی شوند و چه بسا دشمن ما هم می شوند.
و امام رضا(علیه السلام) فرمودند: «رحم الله عبدا احیا امرنا فقلت له و كیف یحیی امركم قال یتعلم علومنا و یعلمها الناس فان الناس لو علموا محاسن كلامنا لاتبعونا» (بحارالانوار، ج2، ص30) یعنی: «خدا رحمت كند بنده ای را كه امر ما را احیا كند. (هروی گوید:) گفتم: چگونه امر شما را زنده گرداند؟ فرمودند: علوم ما را یاد می گیرد و به مردم یاد می دهد. همانا مردم اگر زیبایی های سخنان ما را بدانند حتماً از ما پیروی می كنند.»