تبیان، دستیار زندگی

گروه ادب و هنر خمشخری آنلاین- کامران محمدی

 رمان یا به‌طور کلی ادبیات داستانی، در ستیز مداوم با فراموشی است و شاید به همین علت است که ادبیات را می‌توان علم مطالعه فاجعه دانست؛ اما با شیوه مخصوص به‌خود چرا که فراموشی، مهم‌ترین توانایی انسان برای مقابله با تلخی‌های زندگی است.

اما شیوه مخصوص ادبیات داستانی چه ویژگی‌هایی دارد؟ درواقع می‌توان این پرسش را طرح کرد که وقتی ماهیت فاجعه‌بار زندگی یا فاجعه با تعریف روان‌شناختی‌اش وارد دنیای داستان می‌شود، چگونه نمود می‌یابد؟

کوندرا بی‌آنکه به این نکته پرداخته باشد، ویژگی‌های شیوه مطالعه انسان در رمان (یا شاید داستان به‌طور کلی) را موارد زیر می‌داند:

1 - طنز: اکتاویو پاز طنز را ابداع بزرگ روح دنیای مدرن می‌داند و کوندرا در توصیف طنز در ادبیات می‌گوید: «طنز، جرقه‌ای ملکوتی است که جهان را با الهام اصول اخلاقی‌اش و بشر را با ناشیگری‌اش در قضاوت دیگران آشکار می‌سازد. طنز، نسبیت سرمست‌کننده امور انسانی است؛ لذت عجیبی که از اطمینان به اینکه هیچ یقینی در کار نیست ناشی می‌شود.»

طبیعی است که وقتی فاجعه به دنیای ادبیات وارد می‌شود، از لایه ظریف طنز عبور می‌کند و کیفیت دیگرگونه‌ای می‌یابد. این کیفیت شاید همان چیزی است که بسیاری مواقع گروتسک را خلق می‌کند؛ چیزی که به اعتقاد بسیاری، اوج ادبیات است. فاجعه در ادبیات، در بهترین شکل آن، ترکیبی از تراژدی و طنز است؛ همیشه و وقتی بیش‌از اندازه جدی گرفته شود، بیش از آنکه ادبیات باشد، روانشناسی خواهد بود.

2 - نبود داوری اخلاقی: رمان درست برخلاف روال معمول زندگی انسان‌ها، از داوری اخلاق می‌گریزد.

3 - توجه به گذشته: این توجه به گذشته، همان چیزی است که درواقع ماهیت طغیان علیه فراموشی را در ادبیات داستانی به‌وجود آورده است.

4 - همزیستی مسالمت‌آمیز دوره‌های گوناگون تاریخی

5 - تاریخ به مثابه کینه‌جویی از تاریخ (به معنای واقعی)

با این تعبیر، می‌توانیم 2 تعریف متفاوت از فاجعه را ردیابی کنیم:

فاجعه کامویی: فاجعه در نگاه کامو، طاعون است. کامو با توصیف و تحلیل انسان در فاجعه طاعون، داستانی خلق می‌کند که به تعریف بیرونی یا روان‌شناختی از فاجعه نزدیک است. درنتیجه، رفتار انسان او، شباهت ظاهری با انسان روانشناسی دارد.

فاجعه کافکایی: اما فاجعه در ماهیت ادبی‌اش، بیش از آنکه به طاعون یا مرگ عزیزان مربوط باشد، با جریان اصلی زندگی پیوند دارد؛ چیزی که کافکا توانسته است در ادبیات مخصوص خود نمایش دهد. انسان کافکایی، انسان فاجعه ادبی است.

1 - فاجعه صرفا بیرونی: این نوع داستان به پدیده‌های فاجعه‌بار بیرونی نظیر طاعون، مرگ عزیزان، جنگ و... می‌پردازد. این‌گونه از داستان، دست‌بالا می‌تواند پرفراز و نشیب و جذاب باشد؛ ادبیات جنگ، ادبیات زلزله و... اما این همه ماجرا نیست.

2 - فاجعه صرفا درونی: داستان از نوع کافکا که به بیان فاجعه انسان امروز می‌پردازد؛ یعنی ماهیت دردناک زندگی. انسان در دنیای کافکا، از اساس درگیر پی‌تی‌اس‌دی است. همانطور که کافکا در داستان‌های او بی‌آنکه با فاجعه از نوعی که روانشناسی تعریف می‌کند درگیر شده باشد، نشانگان پی‌تی‌اس‌دی را دارد.

3 - ترکیبی از این دو گونه: چیزی که در داستان‌های کامو یا سارتر دیده می‌شود؛ داستان‌هایی نظیر بیگانه که در لایه رویی فاجعه روان‌شناختی را روایت می‌کنند و همزمان، در لایه‌های زیرین، فاجعه ادبی هم در حال وقوع است.

4 - فاجعه پنهان: داستان‌های همینگوی را شاید بتوان از این دست دانست. اگرچه داستانی نظیر پیرمرد و دریا، اصولا فاجعه بیرونی نیز هست، اما نمونه بسیار خوب این‌گونه از داستان‌ها، تپه‌هایی همچون فیل‌های سفید است. داستانی که نه در رو و نه در زیر، فاجعه‌ای را بیان نمی‌کند بلکه خود تجسم فاجعه‌بار زندگی است. همانطور که سیمون دوبوار می‌گوید: زندگی تیره و تار است، ولی من آن را دوست دارم.