تبیان، دستیار زندگی

فارسی افغانستان به گونه‌ای از زبان فارسی که در افغانستان متداول است اطلاق می‌شود. این گونه زبانی در نگارش‌های رسمی دولتی افغانستان با نام زبان دری یاد می‌شود، ولی مردم افغانستان در زبان گفتاری، زبان خود را با نام فارسی می‌شناسند. فارسی دری و پشتو در افغانستان دو زبان رسمی در کل کشور هستند.

اگرچه برخی فارسی رایج در افغانستان را زبانی مستقل و با نام دری جدای از زبان فارس می‌دانند اما تفاوت این گویش با گویش ایرانی فارسی در حدّی نیست که بتوان آن دو را دو زبان جداگانه دانست. به هر حال فارسی دری افغانستان را می‌توان به عنوان یکی از مهمترین گونه‌های زبان فارسی شمرد.

دستور خط

دستور خط رسمی فارسی در افغانستان تفاوت بسیار جزئی با دستور خط فارسی ایران دارد.این دستور خط سالها پیش در وزارت فرهنگ افغانستان ترتیب یافته‌است. پیرو این دستور خط واژگانی نظیر «زندگی» بصورت «زنده‌گی» نوشته می‌شوند. با این وجود این دستور خط چندان در نشریات استفاده نمی‌شود. وضعیت یای میانجی و یای نکره مبهم است بطور مثال ترکیباتی نظیر خانه‌ای زیبا بصورت‌های خانه ئی زیبا و (به عربی: خانهٔ زیبا) نوشته می‌شوند.

لهجه‌ها

لهجه‌های مختلفی از فارسی در افغانستان متداول است. از جمله هزارگی، هراتی، کابلی و.... گویش فارسی متداول در هرات، بادغیس و فراه که تحت نام لهجه هراتی شناخته می‌شوند، به گویش فارسی زبانان شمال شرق ایران شباهت زیادی دارد و با گویش مرزنشینان ایران تقریبا یکی است. این گویش با گویش‌های رایج در استان‌های خراسان ایران در یک رده بندی قرار می‌گیرند.

لهجه‌های شرق افغانستان از جمله لهجه بدخشی با لهجه‌های فارسی تاجیکستان شباهت دارد.

دایره واژگان

در فارسی افغانستان، از واژگان پشتو، روسی و انگلیسی بسیار استفاده می‌شود. به‌ویژه برای مفاهیم نو استفاده‌ای از واژه‌های فارسی نمی‌شود و بیشتر از زبان‌های انگلیسی، عربی، پشتو و اردو وام گرفته می‌شود.

در بسیاری موارد گویشوران در مواردی که کلمه فارسی مناسبی هم برای مفهوم مورد نظر وجود دارد از واژه انگلیسی استفاده می‌کنند.استفاده از واژگانی مانند پرابلم(بجای مشکل) و پالیسی (بجای سیاست) در بین دولت مردان بسیار رواج دارد.

آسیب‌ها

برگردان واژگان فارسی افغانستان به واژگان فارسی ایران

فهرست بعضی از واژه‌های متفاوت در فارسی ایران و افغانستان در زیر می‌آید.

واژه‌های سمت راست از فارسی افغانستان هستند و واژه‌های سمت چپ از فارسی ایران:

آ

• 
  


• آمرصاحب: جناب سرکار


• آمدآمد عید: در آستانه عید


• اَنتیک: زینتی


• آهوگک: آهوی کوچک

ا

• اردو: ارتش


• آرَنگ یا آرن: بوق


• اَرَنگ زدن، آرن زدن: بوق زدن (ارن و ارنگ تحریف‌شده horn انگلیسی است)


• اریکین: چراغ فانوس


• اِسپار: آهن سرتیز شخم زدن- خیش


• اشپلاق، اوشپولاق: هُشپُلَک، سوت


• اشتراک کردن: شرکت کردن


• اعمار گردیدن: بنا شدن


• افسانوی: افسانه‌ای، اسطوره‌ای


• اَلماری: قفسه، کمد (ریشه در زبان پرتغالی دارد.)


• انجنیر: مهندس (انگلیسی)


• انکشاف(که جدید انرا معادل پیشرفت و توسعه معنی نمی‌کند)(ریشه عربی دارد): پیشرفت، توسعه


• اکسیجن: اکسیژن

ب

• بر گوشی: پچ پچ کنان


• باسی: خوراک شب‌مانده


• بایسکل: دوچرخه (انگلیسی)


• چند بجه؟: ساعت چند؟ (بجه، تحریف شده «بجی» هندی)


• به حیث: هم‌چون، به عنوان


• بحیره: دریاچه


• بخاری تیلی: بخاری نفتی


• بدقار: بدقهر، خشمگین


• برق دستی، چراغ دستی، چراق مشتی: چراغ قوه


• بنجاره والا: فروشندهٔ دوره‌گرد


• بَنجاره: غله فروش دوره‌گرد (از هندی)


• به تکلیف می‌شوید: به دردسر می‌افتید


• به صفت: به عنوان


• بوت: کفش، چکمه


• بوتل: بطری، شیشه (انگلیسی)


• بوجی: کیسه یا گونی


• بود و باش: زندگی


• بوره: شکر


• بکس: کیف


• بیت‌خوانی: ترانه‌خوانی


• بیره: لثه


• بیولوژی: زیست‌شناسی

پ

• پالیدن: جست و جو کردن (از فارسی باستان)


• پالیسی(دارای ریشه انگلیسی) که در این اواخیر همان سیاست را بکار می‌برند: سیاست


• پایدل: پدال (روسی، فرانسوی)


• کمپل: پتو (پشتو)


• پرس و پال: پرس و جوی


• پروگرام(کابرد ندارد): برنامه (اروپایی)


• پس آمدن: برگشتن


• پس رفتن: عقب رفتن


• پست بکس(ریشه انگلیسی که دیکه کار برد ندارد): صندوق پستی


• پسته خانه: پست‌خانه


• پشتاره: بارِ پشت


• پشک: گربه (از ترکی(ازبکی))


• پتلون: شلوار (از فرانسوی)(تحریف شده «پانتالون»)


• پلان(کاربردش کم شده‌است): طرح (از فرانسوی)


• غولک: تیرکمان موشی


• پندیده‌گی: تورم


• پوپنک یا پوپونک: کپک (از هندی)


• پودر: هرویین (انحراف یافته)


• پوقانه: بادکنک، کاندوم (سانسکریت) (لحجه هراتی: پوف کنک)


• پکه: بادبزن، پنکه (هندی)


• پیاله: اِستکان


• پیپ:شلنگ از انگلیسی


• پَیسه: پول (بنگالی)

ت

• تا حال: تاکنون


• تاپه: مهر («تاپه» پشتو)


• تاپه کردن: مهر زدن («تاپه» پشتو)


• تار: رشته، سیم، نخ هندی


• تجربه: آزمایش (عربی)


• تحفه: هدیه (عربی)


• تخنیکر: همکار فنی (روسی)


• تخنیکی: فنی (بر گرفته از روسی "تخنیچِسکی)


• تربوزه:هندوانه


• تربیه: پرورش (انحراف یافته تربیت)


• ترم: ترمپت (فرانسوی)


• ترینر: مربی(انگلیسی)


• تصادف: تصادفاً


• تطبیق: انجام، اجرا


• تعمیر: ساختمان (انحراف یافته)


• تفت: بخار (فارسی باستان)


• تلخان: نوعی شیرینی محلی که از آرد توت خشک درست می‌شود.


• تلفون: تلفن


• تمثیلی: نمایشی


• تنتل: خرده ریزه (دندل/فارسی)


• تهداب‌گذاری: پایه‌گذاری* توته: تکه خرده


• توله («نی» هم می‌گویند): نی («توله»


• تکِت: بلیت («تکت» انگلیسی، «بلیت» روسی)


• تکسی: تاکسی


• تکه‌فروشی: پارچه‌فروشی


• تیار کردن: تهیه کردن، درست کردن


• تیپ: ضبط صوت (انگلیسی)


• تیله کردن: فشار دادن، هل داند


• تلاشی کردن: بازرسی کردن


• تیل: بنزین، سوخت


• تداوی: درمان

ج

• جاپان: ژاپن


• ججلداغ


• جغرافیه: جغرافیا، گیتاشناسی


• جمپ: دست‌انداز خیابان (انگلیسی)


• جنرال: ارتشبد (انگلیسی)


• جنگی بودن (کردن): قهر بودن (کردن)


• جَواری: ذرت


• جوال: کیسه یا گونی بزرگ


• جور شده: درست شده، ساخته شده


• جوگی: کولی (هندی، پشتو)


• جک: پارچ آب (انگلیسی)

چ

• چارمغز: گردو


• څارَنوال، څارنوالی: دادسرا (واژه‌ایست پشتو)


• چاشت: ظهر


• چاشنی: تنقلات


• چالان کردن: روشن کردن (انحراف شده «چالو» هندی)


• چاینک: قوری («چاینیک» روسی)


• چُپ باش: ساکت شو


• چَپلی: سندل (تحریف شده «چَپپل» هندی)


• چپن: ردا


• چَوتار: مکار


• چوتی کردن: بافتن مو


• چوچه مرغ: جوجه


• چوری: النگو («چوری» هندی)


• چوقور: ژرف، گود، عمیق (برگرفته از واژهٔ ازبکی)


• چوکات: چارچوب، حد، قاب


• چوکی: صندلی، مقام، منصب (هندی)


• چَکر زدن: قدم زدن، گردش کردن