تبیان، دستیار زندگی

على ـ علیه‏السّلام ـ درباره شعر عرب و انتخاب بهترین نمونه آن، نظرى داده است که اگر تنها همین یک نظر از ایشان باقى مى‏ماند، دلیل روشن فضل و شعرشناسى و تخصّص ادبى آن حضرت مى‏توانست بود.

[و سُئِلَ عَنْ اَشْعَرِ الشُّعَراءِ، فَقالَ عَلَیهِ السّلامُ:] اِنَّ القَومَ لم یَجْروا فی حَلْبَةٍ تُعرَفُ الغایَةُ عندَ

قَصَبَتِها، فَاِنْ کانَ و لابُدَّ فَالمَلِکُ الضِّلّیلُ. [یُریدُ امْرَاَ القَیسِ.]

از ایشان سؤال مى‏کنند که اشعر شعراى عرب کیست؟ و وى پاسخ مى‏دهد: «شعرا، همه در یک میدان از عرصه‏هاى شعر و ادب نتاخته‏اند تا برنده و سرآمد آنها معلوم شود؛ بلکه هرکدام در یک قسم و در یک نوع از شعر استاد بوده‏اند. یکى فخریه خوب سروده و دیگرى در توصیف بیابان و شتر ماهر بوده و...؛ ولى اگر به ناچار یکى را انتخاب کنیم؛ ملک ضلّیل خواهد بود». و مراد مولا از ملک ضلّیل، امرؤالقیس است. در این نظر کوتاه حضرت امیر، چند محور مهم دیده مى‏شود:

الف) حضرت به یک نکته مهمّ ادبى اشاره مى‏کند و آن، «تخصّصى» شدن شعر است. شعراى فحل، هر کدام در یک نوع شعرى به استادى مى‏رسند و رایحه خاصّى در سخن هر یک آنهاست که در کلام شاعرى دیگر نیست، و از همین رایحه مى‏توان گلهاى گلشن طبع آنها را در میان انبوه خس و خاشاک دیگران تشخیص داد. اصطلاحاً به این شعرا، شاعران صاحب‏سبک مى‏گوییم. مثلاً در ادبیات فارسى، شعر حماسى به نام فردوسى ختم شده و شعراى دیگرى همچون نظامى و سعدى، که در اسکندرنامه و قسمتى از بوستان خواسته‏اند راه او را بروند، از پاى در آمده، عجز خود را نشان داده‏اند. نیز رباعى با خیّام شناخته مى‏شود؛ بنابر این در طول تاریخ، هر رباعى خوبى که بوده، به خیّام نسبت داده‏اند؛ و غزلگویى همزاد حافظ است و فصاحت و شیوایى از آن سعدی. بنابراین مقایسه فردوسى با نظامى، کارى عبث است؛ چرا که هر کدام از آنها، به قول مولا، در یک میدان دیگر اسب تاخته‏اند.

ب) نکته دیگر، نقد بدون توجّه به پیشینه ذهنى است. یکى از آفتهاى مهمّ نقد، پیشداورى و اِعمال و تحمیل عقاید خود بر متنِ مورد داورى است؛ و به همین خاطر سهراب سپهرى مى‏گوید:

«چشمها را باید شست

زیر باران باید رفت»

شستن چشمها یعنى دریدن پرده پندار؛ یعنى زدودن زنگ آموزه‏هاى غلط که نسبت به یک پدیده در ذهن داریم.

قضاوت مردم، همه بر اساس شنیده‏ها و القائاتى است که از سوى دیگران مى‏شود. در یک کلمه، همه از روى «تقلید» به قضاوت مى‏نشینیم. و معلوم است که این قضاوت، رفتن در تاریکى است و لمس کورکورانه فیل، که یکى ناودانش مى‏خواند و دیگر بادبزن، و به جاى اینکه به حقیقت نزدیک شویم، فرسنگها از آن فاصله مى‏گیریم. به همین خاطر است که قرآن به شدّت مردم را از تقلید در قضاوت باز مى‏دارد و کسانى را که در برابر سوءال پیامبران که از آنان مى‏پرسند چرا بت مى‏پرستید، پاسخ مى‏دهند: «بَلْ وَجَدْنا آباءَنا عَلى هذا»، به باد انتقاد مى‏گیرد.

خلاصه اینکه، وقتى از حضرت مى‏پرسند اشعر شعراى عرب کیست، فقط از «جنبه ادبى و هنرى» به مسئله نگاه مى‏کند و اعتقادات و ذهنیات خود را در آن دخیل نمى‏کند. حضرت چون مسلمان است و پیرو و حامى رسول‏اکرم، حسّان بن ثابت انصارى را که بحق لقب «شاعرالنّبى» یافته بود، بهترین شاعر عرب نمى‏خواند؛ بلکه حق را به امروءالقیس مى‏دهد؛ با اینکه خود مى‏داند که امروءالقیس هیچ شعرى به نفع اسلام نسروده؛ بلکه در معروف‏ترین شعر خویش، آن «معلّقه» که با مطلع:

«قفانبک مِن ذکرى حبیبٍ و منزلٍ

بسقط اللَّوى بَین الدُّخول و حومل»

شروع مى‏شود، به توصیف صحنه‏هایى مى‏پردازد که هرگز با مشرب مولا سازگار نیست.

و همین یادکرد حضرت به لقب «ملک ضلّیل» از امرؤالقیس، خود به یک معنى به مخالفت عقیدتى حضرت با وى دلالت مى‏کند. تنها چیزى که باعث شده على (ع)، امرؤالقیس را اشعر شعراى عرب بداند، همان قدرت شعرى اوست، و حضرت به هیچ وجه انحرافات اخلاقى وى را در قضاوت خویش دخالت نداده است. به عبارتى بهتر، این نقد، نقدى عالمانه و کارشناسانه و بى‏شایبه و بى‏غرض است، و بدین ترتیب، على (ع) یک‏بار دیگر آب حیات عدل خود را ـ که از اجتماع و منبرِ وعظ گرفته تا میادین خونبار جنگ، جارى ساخته بود ـ در کام تشنگان وادى ادب مى‏ریزد و دشتهاى سرسبز شعر و عاطفه را نیز از نسیم عدل خود جان تازه مى‏بخشد و راه و روش صحیح «نقد ادبى» را به همه طالبان آن مى‏آموزد.

از مقالۀ دکتر ابراهیم اقبالی.