تبیان، دستیار زندگی

خداوند متعال در قرآن كریم دستوراتی را در خصوص خود سازی ، یاد خدا ، تقوا، محاسبه و دوری از شیطان  برای رشد، کمال و رسیدن به سعادت و حیات جاودانه به مؤمنان داده است، اما از سوی دیگر، به دلیل زندگی انسان در دنیای مادی و وجود دشمنانی همچون جهالت، شهوات و ... گاهی اوقات پرده بر روی اندیشه او می اندازد و در پی تبعیت از آن ها و ارتکاب معاصی زمینه انحطاط و تباهی خود را فراهم می كند.

اینجاست که پروردگار برای نجات انسان از این شرایط، باب توبه و استغفار را به روی بندگان خویش گشوده ، آن ها را به پشیمانی دعوت می کند تا راه برای بازگشت او باز باشد و با امید به لطف و رحمت بیکران الهی، بار دیگر برای تعالی روح خویش تلاش کند.

بر این اساس، در آیات و روایات فراوانی انسان را به توبه فرا می خواند: «یا ایهاالذین آمنوا توبوا الی الله توبه نصوحا عسی ربکم ان یکفر عنکم سیئاتکم ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، به سوی خدا توبه کنید; توبه ای خالص . امید است پروردگار گناهان شما را بپوشاند ...» (1)

معنی توبه

توبه ، عذر خواهی و ترک گناه به زیباترین شكل است . در اصطلاح شرع یعنی ترک گناه به سبب قبیح بودن آن و پشیمانی نسبت به آنچه از دست رفته و جبران اعمالی که از دست داده است .

آیه شریفه قبلی ، مؤمنان را به توبه نصوح دعوت نموده است . اما توبه نصوح چیست؟ در این خصوص تفسیرهای زیادی شده است که ما روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را در این زمینه بیان می کنیم:

هنگامی که معاذ بن جبل درباره «توبه نصوح » از پیامبر سؤال کرد، آن حضرت در پاسخ فرمود: «ان یتوب التائب ثم لا یرجع فی الذنب کما لا یعود اللبن فی الضرع ؛ آن است که شخص توبه کننده به هیچ وجه بازگشت به گناه نکند، آنچنان که شیر به پستان هرگز باز نمی گردد.» (2)

با توجه به معنای لغوی و تفاسیر ، مراد از توبه نصوح، توبه ای کامل و واقعی است و چنان است که راهی برای بازگشت به گناه در انسان باقی نمی گذارد .

عمومی بودن توبه

وجوب توبه نسبت به همه اشخاص ، در همه حالات عمومیت دارد، به طوری که این موضوع در آیات و روایات به وضوح آمده است .

قرآن کریم در یک خطاب عمومی می فرماید: «... و توبوا الی الله جمیعا ایه المؤمنون لعلکم تفلحون ؛ ای مومنان! همه به سوی درگاه الهی توبه کنید، باشد که رستگار شوید .» (3)

انسان همواره در معرض وسوسه های شیطانی و ارتكاب گناه قرار دارد و گاهی اوقات در اثر غفلت، دچار لغزش و خطا می شود، بنابراین توجه به خدا و توبه به درگاه الهی نقش مهمی در جبران انحرافات و انجام معاصی دارد .

فوری بودن توبه

توبه امری است که باید فوری انجام شود . هنگامی كه گناهی از انسان صادر شد، قبل از آن که آثار آن در قلبش ماندگار و محو آن دشوار یا غیر ممکن شود، پشیمانی و توبه ضروری است .

قرآن کریم در این زمینه می فرماید:

«انما التوبة علی الله للذین یعملون السوء بجهالة ثم یتوبون من قریب ...؛خداوند توبه کسانی را می پذیرد که از روی نادانی عمل زشتی مرتکب شده و فوری توبه کنند ... » (4)

در روایات نیز بر این مساله تأكید شده است.

حال این سؤال مطرح می شود که امر به فوریت توبه برای چیست؟

خداوند كه«غافر الذنب و قابل التوب» (5) است و همیشه توبه بندگان را می پذیرد «و هو الذی یقبل التوبه عن عباده » (6) ، پس چرا به فوریت توبه امر كرده است؟

پاسخ این است كه هر چند در روایات آمده که هرکس پیش از مرگ توبه کند، توبه اش مقبول است، (7) ولی طبق فرمان صریح قرآن کریم، توبه هنگام مرگ، قابل قبول نیست: «و لیست التوبة للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الأن ؛ توبه برای کسانی نیست که تمام عمر بدی می کنند تا زمانی مرگ یکی از آن ها فرا رسد، در آن حال می گوید: الان توبه کردم .» (8)

مرحوم علامه طباطبایی (ره) می فرماید: علت عدم قبول این توبه آن است که یاس از زندگی و ترس قیامت او را به مجبور به توبه کرده و وقتی که نه حیات دنیوی هست و نه عمل خیر، توبه و رجوع واقعیت نخواهد داشت، یعنی در آن موقع، توبه و برگشت حقیقی نیست .

زمان مرگ برای هیچ انسانی معلوم نیست .چه بسا ناگهان مرگ انسان فرا رسد و توبه نکرده باشد . بنابراین باید همواره به فکر استغفار و بازگشت از گناهان باشیم، مبادا که مرگ فرصت محو گناه را به ما ندهد .

به تأخیر انداختن توبه، روح انسان را آلوده می كند و زمینه را برای تکرار گناه و ارتکاب گناهان بعدی فراهم می سازدو در نتیجه ممکن است هیچ گاه توفیق توبه به دست نیاید .

رابطه توبه و استغفار

در بسیاری ازآیات قران كریم امر به استغفار و توبه شده است . توبه ، واقعیت وحقیقتی قلبی است ، پشیمانی از گناه و عزم ترک آن و ظهور این توبه به طلب غفران و آمرزش خواهد بود .

حضرت علی ( علیه السلام) می فرماید: توبه پشیمانی قلب و استغفار با زبان است . (9)

در واقع، استغفار و طلب بخشش از درگاه خداوند، یکی از مراحل توبه واقعی است که انسان همراه با حالت پشیمانی از گناه، از خداوند درخواست عفو و بخشش می کند .

همراهی «استغفار» و «توبه » در قرآن آمده است: «و ان استغفروا ربکم ثم توبوا الیه ...؛از گناهان خویش استغفار کنید و به سوی او باز گردید .» (10)

البته برای تحقق توبه و بازگشت به سوی پروردگار، طلب بخشش گناهان و استغفار ضروری است.

آثار توبه و استغفار

برخی ازآثار و برکات توبه و استغفار عبارتند از :

1- گستردگی رحمت و مغفرت الهی:

«و من یعمل سوء او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجدالله غفورا رحیما ؛ هر کس گناهی کرده باشد یا به خودش ظلم کند، پس استغفار کند، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت .»(11)

در روایتی از امام باقر ( علیه السلام) نقل شده است که آن حضرت فرمود: «التائب من الذنب کمن لاذنب له تائب چون کسی است که گناه نکرده است .»

خداوند، در مقابل استغفار و توبه، وعده پذیرش آن و آمرزش گناهان را داده است، اما این سؤال مطرح می شود که خداوند تا چه حد گناهان را می بخشد؟ چه بسا سنگینی بار گناهان تا آنجا باشد که انسان امید عفو و بخشش الهی را در خود نبیند.

با تدبر در آیات قرآن کریم، به این نتیجه می رسیم که در هیچ زمان و در هیچ وضعیتی، جایی برای ناامیدی و مایوس شدن از درگاه الهی وجود ندارد و رحمت واسعه الهی همواره شامل حال بندگان ، به خصوص مؤمنان خواهد بود .

قرآن کریم در این باره می فرماید: «قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا ؛ بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند ناامید نشوید که خداوند همه گناهان را می آمرزد .»(12)

این آیه یکی از امید بخش ترین آیات قرآن نسبت به گناهکاران است . شمول و گستردگی آیه به اندازه ای است که حضرت علی (ع) فرمود: درتمام قرآن آیه ای وسیع تر از این آیه نیست . (13)

هر چند در این آیات و روایات، به انسان مژده و بشارت ، بخشش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مؤمن باید همواره با تأسی از تعالیم قرآن، راه تعالی و كمال را برای خود فراهم سازد؛چرا که ایمان واقعی به انسان جرأت ارتكاب گناه و معاصی را نمی دهد .

در هر حال ، گناه ، اثرات خود را بر جای می گذارد و حتی در صورت محو آثارآن، انسان از آن کمالاتی که می توانست با تقوا و انجام اعمال صالح انجام دهد، محروم می ماند و این با هیچ چیز قابل جبران نخواهد بود.

2- صفای باطنی:

توبه و استغفار ،در شستشوی روح و صفای دل نقش مؤثر و اساسی دارد . پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «قلوب آدمیان همانند فلزات به زنگار ویژه خود مبتلا می شود، پس آن ها را بوسیله استغفار و تلاوت قرآن صیقل دهید .» (14)

3- در امان ماندن از وسوسه های شیطان:

شیطان به عنوان دشمن همیشگی و قسم خورده انسان، لحظه ای از برنامه ریزی برای گمراهی انسان دست بر نمی دارد. بنابراین مبارزه و فراگرفتن راه های در امان ماندن از شر او، باید همواره مورد توجه انسان باشد. حضرت رسول (ص) می فرماید: «ثلاثه معصوم من ابلیس و جنوده: «الذاکرون لله و الباکون من خشیه الله و المستغفرون بالاسحار؛ سه گروه از شر ابلیس و لشکریان او در امانند: کسانی که به یاد خداوند هستند، کسانی که از ترس خدا گریه می کنند و کسانی که در سحرگاهان استغفار می کنند .» (15)

4- توفیق رزق معنوی:

كسب علوم و معارف ، از ارزاق معنوی است که در اثر گناه، انسان از فیض آن محروم می شود .

ولی در پرتو طلب مغفرت و تمسک به توبه و استغفار، زمینه برای بهره مندی از آن علوم و معارف فراهم می شود .

از امام صادق ( ع) نقل شده است: هرکس به مدت دو ماه بطور متوالی استغفار نماید، گنجی از علم یا ثروت، رزق و روزی او خواهد شد .

در برنامه انسان ساز اسلام و قرآن، تلاش شده ، انسان به چنان یقین و شناختی از گناه و آثار آن دست یابد که هرگز به فکر آلوده شدن نیفتد تا نیاز به توبه و استغفار پیدا کند؛ چرا که بدون تردید نفسی که اصلاً به گناه آلوده نشود و صفا و پاکی ذاتی خودش را حفظ کند، از آن نفسی که پس از آلوده شدن به گناه، از راه توبه و استغفار پاک شده باشد، با ارزش تر است.

منابع :

1) قرآن كریم ، سوره تحریم ، آیه 8

2) تفسیر مجمع البیان، ج 10 و 9، ص 477

3) سوره نور ، آیه 31

4) سوره نساء ، آیه 17

5) سوره غافر ، آیه 3

6) سوره شوری ، آیه 25

7) كافی ،‌كلینی ،‌ ج2، ص440

8) سوره نساء ، آیه 18

9) میزان الحكمه ، محمدی ری شهری ، ج 1 ،‌ص 541

10) سوره هود ، آیه 3

11) سوره نساء ، آیه 110

12) سوره زمر ، آیه 53

13) تفسیر نمونه ، ج 19، ص 499

14) بحار الانوار ، علامه مجلسی ، ج 93 ،‌ص 284

15) همان ، ص 17

دستورالعمل توبه

تعریف توبه:
توبه در لغت به معنای «أقلَعَ»، «از جا کندن» است.

انواع توبه:
اگر گفته شود: «تابَ اللهُ عَلَیهِم»در این صورت واژه «تابَ» با حرف «عَلَی» تعدیه شده، پس توبه از بالا به پائین است. ولی اگر گفته می شود: «تَابَ العَبدُ، إلیَ اللهِ» این جا واژه «تاب» با حرف «إلی» آمده، یعنی توبه از پائین به بالا است. واقعیت این است که خدا بیش از ما توبه می کند. هر توبه بنده بین دو توبه او قرار دارد.

توبه در قرآن:
«ثم تاب الله علیهم»، پس تنها خداوند به آن ها رو کرد.
«فإن الله یتوب علیه»، پس البته خداوند به او رو کرد.
«لقد تاب الله علی النبی»، البته خداوند بر پیامبر نظر افکند. 
«و تُب علینا»، و به ما رو کن!
«و الله یرید أن یَتُوبَ علیکم» و خداوند اراده فرموده که به شما رو کند.
«إنّما التوبه علی الله للَّذِین یعملون السوء بجهاله ثم یتُوبُون مِن قریب فاولئک یتوب الله علیهم»  تنهای تنها توبه و بازگشت خداوند به کسانی است که بر مبنای نادانی کار زشتی کرده و پس از آن به زودی توبه کرده اند. پس خداوند به سوی آن ها رو کرده است.

جناب علامه مصطفوی (ره) گوید: «المراد من التّوبه الأولی توبة الله علی عباده، و ظرف (علی الله) مستقرّ متعلِّق بمقدّر، ای إنّ توبته تعالی مستقرّه و ثانیه علی ذمّته فی خصوص مَن یعمل سوءا» مراد از توبه أولی توبه خداوند بر بندگان است. و این جا در عبارت (علی الله) که ظرف است این متعلق به عبارت تقدیر یافته «مستقر» است. آن وقت معنا این می شود: البته توبه و بازگشت خداوند متعال استقرار یافته است. و اما توبه دومین بر ذمه خداوند است در باره کسی که عمل زشت به جای آورده است.    

 زمان توبه:
بهترین هنگام برای توبه، اولین روز یک شنبه، ماه مبارکه «ذی قعده الحرام» است. ولی اگر شخص زودتر از آن هنگام، موفق به توبه شود همان زمان را غنیمت شمرده و به اعمال توبه ای که از پیامبر اسلام (صلوات الله علیه و آله) به ما رسیده است مبادرت کند.                                              

شکل توبه:
1. قبل از آن، غسل توبه کند!
2. وضو بگیرد!
3. چهار رکعت نماز، به یک سلام این گونه به جای آورد:
در هر رکعت «حمد» و پس از آن، سه مرتبه «قُل هُوَ الله اَحَد...»، یک مرتبه «قُل أعوُذُ بِرَبِّ الفَلَقِ...» و یک مرتبه «قُل أعوُذ بِرَبِّ النَّاسِ...»، و 70 بار استغفار، و پس از آن بگوید «لا حَولَ وَ لا قُوّهَ إلا بِاللهِ  العَلِیِّ العَظِیمِ»، و نیز بگوید «یَا عَزیِزُ یَا غَفَّارُ اغفِرلِی ذُنُوبی، وَ ذُنُوبَ جَمیِعِ المُؤمِنیِنَ، وَ المُؤمِنَاتِ، فَإنَّهُ لا یَغفِرُ الذُّنُوبَ إلا أنتَ». 

پس از آن، اقدام به نوشتن برنامه ای که پس از این خواهد آمد بنمایید!

دستور العمل اجراء پاک سازی گذشته:
1.این کار را از دیدگان همه دور داشته و تنها خدا بداند و شما خود بدانید.
2.چهار برگه جداگانه برداشته و در هر صفحه راجع به یکی از عناوین یادداشت شود.
3.این برگه ها را هیچ کس نبیند و پس از اتمام پاره شود و به دور ریخته شود.
4.تلاش نکنید که زود همه چیز را تمام کنید! بنابر این، دقت کار را هرگز فدای سرعت آن نکنید!
5.محاسبه را از زمان طفولیت باید شروع کنید!
6.دقت کنید سال به سال، ماه به ماه، هفته به هفته، روز به روز را به خاطر آورده و به شمارش بکشانید.
7.همین که برنامه بدهی ها نوشته شد. از خداوند کمک طلبیده، و کار اصلاح را شروع کنید.
8.تا برنامه به اتمام نرسد، کار و برنامه جدی نخواهیم داشت!
9.اگر قبل از این برنامه ای داشته اید می توانید همان برنامه های عادی گذشته را دنبال کنید.
10.ولی توقّع پیشرفت جدّی از آن نداشته باشید.
11.این چهار برگه باید به دقت تصفیه حساب گردد.
12.و به نقطه صفر رسانیده شود. 

این شیوه را از حضرت استاد آیت الله حاج شیخ علی آقا پهلوانی (سعادت پرور) برگرفته ام.  

توجه به این حقوق لازم است:
حقوق عبادی خداوند متعال (از زمان بلوغ)
حقوق مالی خداوند متعال(از هنگام بلوغ)

حقوق عبادی

1.نماز
ـ بررسی كنید كه دقیقاً چند نماز بدهكارید، قضای آن ها را به جای آورید. سعی كنید ترتیب نمازها حفظ شود، یعنی همان گونه كه قضا شده است به جای آورید. دست كم برای هر سال 5 نماز آیات در نظر گرفته و قضای آن را بجا آورید.

2.روزه
ـ حساب كنید چقدر روزه بدهكارید.
ـ قضای روزه ها را به جای آورید.
خصال روزه
ـ‌ برای هر روز روزه ای كه یك سال از آن گذشته باشد باید یك كیلو گندم حساب كرده، به فقیر بدهید كه فقط نان بخرد.
كفاره روزه
ـ مبادا به عمد و بدون عذر روزه خورده باشید كه گذشته از قضا كفاره اش یا یك بنده آزاد كردن یا 60 روز روزه گرفتن و یا 60 فقیر را باید غذا دهد.

3.حج
ـ اگر مستطیع شده اید و به حج نرفته اید حتماً‌اقدام كنید.

4.امر به معروف
ـ اگر آن را  به جای نیاورده اید، در اولین مرحله، طبق شرایط، آن را انجام دهید.

5.نهی از منكر
ـ اگر دیگران را در حال گناه دیده اید و آن ها را نهی نكرده اید، حتماً در اولین فرصت، طبق شرایط، آن را انجام دهید.

6.تولّی (دوست داشتن دوستان خدای تعالی)
ـ دقت كنید كه آیا دوستان خدا را دوست دارید یا نه. به هر حال در انتخاب دوستان و اندازة محبت به آنان دقت كنید.

7. تبرّی (بیزاری از دشمنان خدای تعالی)
ـ آیا این گونه هستید یا نه؟ اگر پاسخ منفی است باید حتماً با دست و زبان و قلم از دشمنان الهی اعلان بیزاری كنید.

8.جهاد (تلاش در راه خدا)
ـ برای همیشه مترصد فرمان مقام ولایت بوده،
- برای خودسازی با خواسته های نفس مبارزه كنید.

9.خمس
ـ هر كسی باید حساب سال داشته باشد، و هر چه از درآمد سالانه اش اضافه بر مصرف داشت، یك پنجم آن را بابت خمس به مرجع تقلیدش، حاكم شرع یا نماینده ولی فقیه بپردازد.
ـ اگر تا به حال وضعیت حسابتان را روشن نكرده اید به سرعت اقدام كنید كه تصرف در اموال بر شما جایز نیست.

10.زكات
ـ در مواردی چون معدن، یافت گنج، غواصی در عمق دریا، طلا، نقره، گاو، شتر، گوسفند و زراعت كه در رساله عملیه شروط آن بیان شده است باید زکات به حد خاصی پرداخت گردد.
- با مراجعه به کتاب توضیح المسائل اندازه دین و بدهی خود را روشن کنید و اقدام به پرداخت نمایید.
- بررسی كنید مبادا در اموالتان چنین بدهی هایی به خداوند و عیالات او (فقرا) وجود داشته باشد، كه هر گونه تصرف شما در این اموال، عدوانی و حرام خواهد بود.

ـ حتماً برنامه حساب رسی خود را با حاكم شرع در میان بگذارید.

نكته 1: اگر در زمینه تقلید با تحقیق به مرجع اعلم رسیده اید خدا را شکر کرده و از او تقلید را ادامه دهید.
ولی اگر هنوز وضع تقلیدتان روشن نیست تلاش كنید كه مرجع تقلید خود را انتخاب كرده و از او تقلید کنید.
رساله توضیح المسائل او را گرفته و یك دوره آن را مطالعه كنید كه اعمال شما بر مبنای فتوای مرجع تقلید باشد.

نكته 2: در امور اجتماعی ـ سیاسی تنها به نظر مقام ولایت فقیه توجه داشته و آن را به كار برید.
سخنان مقام ولایت فقیه را همیشه تعقیب کنید. مبادا حکمی را بیان کنند و بی خبر بمانی!
نسبت به فرامین او هیچ کس را در کنار او قرار ندهید که در دوران غیبت حضرت ولی عصر (ارواحنا فداه) به لطف الهی او تنها ولایت مدار است.

توجه به مسائل زیر و جبران آن ها لازم است:
حقوق مالی مردم (از حین ولادت)
حقوق عِرضی و آبروئی مردم (از هنگام تمییز)

اداء حقوق مردم
تصرف عدوانی در اموال مردم شده باشد، مانند:

الف. دزدی
ب. ضرر زدن به اموال مردم (خصوصی ـ عمومی)
ج. تصرف و یا خسارت وارد كردن به اموال مردم
د. ضربه زدن به گونه ای كه دیه ضرب (قرمز و یا كبود شدن) و جرح (زخمی شدن) لازم آید.
اداء‌حقوق مالی به همسر (زن) در زمینه:
الف) نفقه 
1.  خوراك
2. پوشاك
3. مسكن
ب) پرداخت مهریه
اداء حقوق مالی همسر (مرد) در زمینه:
1.حفظ اموال شوهر و دارایی او

اداء دیونی‌ چون:

1.قرض الحسنه
در زمان معین به اندازة معین پرداخت شود.

2.ضمانت‌های مالی شرعی
اگر ضامن كسی شده اید و او بدهكاری اش را پرداخت نكرده است باید آن را خود پرداخت نمایید.

3.عهد و نذر و قسم
اگر نذر ـ عهد ـ قسم خورده باشد خواه با مردم و یا خدای تعالی در امور مالی داشته باشد پرداخت كند.

4.وصیت
اگر وصی شده طبق نوشته عمل كند.
اگر وارث بوده است نیز طبق ضوابط شرع عمل كند.

توجه:
1.تضییع وقت و زمان بندگان خدا نیز ضمانت آور است كه باید از اشخاصی كه می داند حلالیت طلبیده و آن ها را  راضی كند ـ برای همگان طلب مغفرت كند.
2. در آخر قدری پول به عنوان رد مظالم به حاكم شرع بپردازد تا او به مواردی كه لازم می بیند خود پرداخته یا اجازه پرداخت دهد.  

5.غیبت:
اگر از كسی غیبت كرده، حلالیت طلب کند. اگر موجب ناراحتی است،  برای آن شخص استغفار كند.

6.تهمت، ‌افتراء، نسبت های دروغین دادن:
ـ حلالیت طلبد!
ـ آبروی رفته شخص را بازگرداند
ـ برای آن شخص استغفار فراوان كند

7.شهادت به دروغ:
ـ آن شهادت را بازگرداند
ـ اگر ممكن نیست از شخص حلالیت طلبد
ـ حقوق تضییع شده او را باز گرفته و بازگرداند
ـ برای او و خودش استغفار فراوان كند

8.تحلیل های غلط و بی دلیل نسبت به این و آن در حالی كه خود ندیده (گمان بد)
ـ برای خود و او استغفار كند
ـ‌ آبروی رفته را بازگرداند
ـ از آن شخص دفاع كرده و اشتباه خود را بازگرداند.

9.آبروریزی
ـ آبروی رفته شخص را بازگرداند
ـ از او حلالیت طلبد
ـ برای خودش و او طلب مغفرت كند

10.فحش، توهین، بدزبانی
ـ حلالیت طلبیده و عذرخواهی كند
ـ برای خود و او طلب مغفرت كند

11.كوچك كردن دیگران به القاب بد دادن  و بی احترامی به والدین، بزرگترها و اساتید:
ـ عذرخواهی
ـ استغفار برای خود و آن ها
ـ ترك این عمل

12.وقت كشی بندگان خدا:
لغو (حرف های نا بجا و بیهوده)، لهو (وقت كشی)
شخص را از خود راضی كند، برای همگان طلب مغفرت كرده از پرداخت ردّ مظالم به محاكم شرع دریغ نكند.

پس از این که این نوشته به اجراء در آمد سالک باید تلاش کند که به گناه دیگر آلوده نگردد، و اگر بتواند در کلاس های اخلاق بزرگان علم و تقوا حضور یابد و از نظرات اساتید فن استفاده برده و به مراقبت از خویش بپردازد تا که حرکت و سیر الی الله را جلو برد.

انشاء الله تعالی