فرض كنید در یك روز آفتابی سرتان را از پنجره بیرون می آورید تا نفس عمیقی بكشید. پرتوهای خورشید درست به چشمان شما می تابند و ناگهان بینی شما سوزن سوزن می شود، در چشمان تان اشك جمع می شود، بعد به همان سرعت كه این احساسات آمدند عطسه ای می كنید و همه چیز تمام می شود.
شاید هر بار كه وارد آفتاب می شوید این حالت به شما دست می دهد.
این اتفاق فقط مختص به شما نیست و حتما تا به حال دریافته اید كه دیگران نیز گاهی با این وضعیت مواجه می شوند. این حالت "واكنش عطسه وابسته به نور" نام دارد و همان طور كه می دانید عارضه شایعی است.
نور خورشید گسترده ترین محرك عجیب عطسه است ولی به هیچ وجه تنها محرك عجیب نیست. چرا كه كندن پلك، خوردن شكلات یا نعناع هم می توانند در بعضی ها عطسه ایجاد كنند. افراد یك خانواده كویتی گزارش دادهاند كه هر وقت شكم شان پر است دچار عطسه می شوند و یك دانشجوی پزشكی هر روز صبح در ساعت 8 و 20 دقیقه دچار عطسه می شود.
همه این حالت های عجیب در مقالات پزشكی ثبت شده است و همواره تحقیق برای كشف علت این حالتها در حال انجام بوده است. اما همیشه یك مشكل كوچك سر راه بوده است. هنوز ما به طور كامل متوجه نشدهایم كه چگونه سیستم عصبی برای هماهنگی یك عطسه معمولی عمل می كند چه برسد به عطسه وابسته به نور.
مكانیسم عطسه وابسته به نور
عطسه یكی از شدیدترین واكنشهایی است كه بدن شما می تواند انجام دهد، این حالت توسط یك ماده محرك در غشای تولید كننده مخاط سوراخ های بینی شروع می شود. در این موقع پایانههای عصبی عصب سه قلو یا همان عصب پنجم مغزی تحریك می شوند. ورودی های حسی از همه نقاط صورت وارد این عصب می شوند. نتیجه این كار، به راه افتادن آبشاری از واكنشها در نقاط مختلف بدن است: ترشح مخاط در بینی، بسته شدن لحظهای چشم ها و موجی از تحریكات حركتی به سینه برای خروج ناگهانی هوا با سرعتی معادل 150 كیلومتر در ساعت، درست مانند طوفانی، كه سازنده آن بدن شما است.
نور خورشید گسترده ترین محرك عجیب عطسه است ولی به هیچ وجه تنها محرك عجیب نیست. چرا كه كندن ابرو، خوردن شكلات یا نعناع، پُر بودن شكم و ... هم می توانند در بعضی ها عطسه ایجاد كنند.
هماهنگ كردن یك مانور قوی با ترشح مخاط و بسته شدن چشم ها به طور همزمان كار كوچكی نیست. هماهنگی عطسه برعهده اعصاب پاراسمپاتیك است كه یكی از سیستم های كنترل كننده نیمه هوشیار بدن است كه فعالیت های مختلف از تحریك تولید اشك و بزاق تا حركت مواد گوارشی از معده به روده ها را تنظیم می كند.
اعصاب سیستم عصبی پاراسمپاتیك كه عطسه كردن را هماهنگ می كنند وارد قسمتی از ساقه مغز می شوند كه بصلالنخاع یا پیاز مغز نام دارد. یك سری از مطالعات كه توسط محققان دانشكده پزشكی آساهیكاوای ژاپن در سال 1990 انجام شد، نشان از وجود این سیستم در گربه ها داد و به نظر می رسد كه این حالت برای انسان هم به همین گونه است، زیرا افرادی كه بصلالنخاع آسیب دیده داشتند توانایی عطسه كردن را از دست داده بودند.
متاسفانه، روشهای تصویربرداری فعلی به اندازه كافی حساس نیستند كه به ما نشان دهند دقیقا كدام سلول های عصبی بصلالنخاع عطسه را كنترل می كنند.
راه حل هایی برای كشف معمای عطسه های خورشیدی
معمای عطسه وابسته به نور ردپای طولانی در تاریخ دارد. در قرن چهارم قبل از میلاد، ارسطو این پرسش را مطرح كرد كه چرا حرارت خورشید موجب عطسه می شود، در حالی كه حرارت آتش این طور نیست. دو هزار سال بعد برای این پرسش یك جواب نسبی پیدا شد، درست وقتی كه یك فیلسوف انگلیسی به نام فرانسیس باكن نشان داد كه عطسه وابسته به نور او هیچ ارتباطی با حرارت ندارد. وقتی او با چشمان بسته وارد جایی كه آفتاب می تابد شد، عطسه نكرد با وجود این كه حرارت همچنان وجود داشت. او به این نتیجه رسید كه علت عطسه رسیدن حرارت به بینی نیست.
هنری اورت، روانشناس دانشگاه جان هاپكینز در بالتیمور مریلند اولین كسی بود كه تلاش گسترده ای را برای شناخت این حالت آغاز كرد.
از بین 75 بیماری كه مورد مطالعه قرار گرفتند 18 درصد آن ها عطسه وابسته به نور داشتند. البته به علت حجم كم نمونه، او نتوانست شیوع این حالت را پیش بینی كند. اورت از افرادی كه عطسه وابسته به نور داشتند خواست كه در مورد وجود این حالت در خانواده خود نیز توضیحاتی بدهند. 80 درصد افرادی كه عطسه وابسته به نور داشتند گفتند كه این حالت در بستگان نزدیك آن ها نیز وجود دارد و فقط 20 درصد آنهایی كه خود، عطسه وابسته به نور نداشتند عنوان كردند كه این حالت را در بستگان نزدیك شان مشاهده كردهاند.