تبیان، دستیار زندگی

در فقه اسلامی، انجامِ عملِ حج برای هر مسلمان ـ که توان مالی و جِسمی انجام آن را داشته باشد ـ یک بار در عمر واجب است.

حج، در دو بخش انجام می شود: 1 ـ حاجی تا پیش از فرا رسیدن روز نهم ماه ذی حجه، در طول ماه ذی قعده و ذی حجه، باید «عمره تمتع» انجام دهد و از مکه خارج نشود تا نوبت بخش دوم اعمال برسد. 2 ـ از روز نهم ذی حجه؛ یعنی روز عَرَفه بخش دوّم آغاز می شود؛ یعنی حاجی، عصر روز عرفه ـ از ظهر تا غروب ـ را در عرفات می ماند یا به اصطلاح «وقوف» می کند. بخشی از شب دهم را در مشعرالحرام توقف کرده و از صبح روز دهمِ ذی حجه که عید قربان است، تا روز دوازدهم، در صحرای منا می ماند، یا به اصطلاح دو شب را در آنجا «بیتوته» می کند. در این سه روز، رَمْی جَمَرات و قربانی می کند و سر خود را می تراشد یا کوتاه می کند. در این بین یا بعد از روز دوازدهم، به مکه بر می گردد و اعمال باقی مانده خود را شامل طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه و طواف نساء تمام می کند و بدین سان، بخش دوم نیز که «حج تمتّع» است پایان می یابد.

درست است که انجام حج، در عمر یک مرتبه واجب می شود؛ اما هر شخصی می تواند حج مستحبی نیز به جا آورد که همان اعمال پیشگفته را انجام می دهد.

همچنین می تواند به نیابت از افرادی که حج بر آنان واجب بوده و انجام نداده اند، به حج مشرّف شود. زائران خانه خدا در هر سفر، بیشتر کسانی هستند که برای انجام «حجّ تمتع» عازم می شوند.

زائران، پیش یا پس از اعمال حج، مدینه را هم زیارت می کنند. این زیارت گرچه واجب نیست و ربطی به اعمال حج ندارد، اما تقریبا در هیچ موردی ترک نمی شود.

گفتنی است در اعمال حج، هیچ تفاوتی میان مذاهب اسلامی وجود ندارد و به جز در برخی از احکام فرعی، تمام مذاهب اسلامی به طور مشترک و در زمان تعیین شده، این اعمال را برگزار می کنند. به همین دلیل، انجام این فریضه برای ایرانیان نیز که از همان قرون نخست ظهور اسلام، آن را پذیرفتند، امری رایج بوده و انجام این سفر در فرهنگ دینی آنان، به طور طبیعی نهادینه شده است. روزگاری که ایرانیان بر مذهب سنت بودند و زمانی که به مذهب تشیّع در آمدند و در همه ادوار، برای انجام این فریضه، راه طولانی این سفر را طی کرده و اعمال حج را انجام می داده اند.

درست است که سفر حج، سفری شیرین و پرجاذبه بوده و هست، لیکن با این حال، به دلیل دشواری های فراوانش، پر ماجرا و خاطره ساز بوده و خاطرات تلخ و شیرینش، برای همه نسل ها جالب توجه و خواندنی است. در هر زمان، نسل جدیدی که اراده و عزمِ سفر حج داشت، نیازمند تجربه های پیشینیان و پیرمردان بود و از این جهت، نوعی حافظه تاریخی مداوم از این سفر، در ذهنیّت جامعه اسلامی پایدار مانده است.

دشواری های سفر حج، بیشتر در طی مسیر سفر بوده است. این مشکلات، افزون بر مشکلات طبیعی و جغرافیایی، ناشی از آزار و اذیت ساکنان اعرابی مسیر بوده است. به علاوه، رویارویی زائران عجم شیعه با حجاج سنّی و ساکنان عرب آن نواحی هم دشواری هایی را پدید می آورده است. این دشواری ها، گاه چنان تصویر سختی از این سفر به دست می داد که به طور عادی، به ویژه در برخی سال ها ودوره ها، انجام آن کاری معقول نمی نمود.

در برابر، شیرینیِ انجام فریضه حج و حضور در مسجدالحرام و مسجدالنبی وعرفات و مشعر و مِنا و همچنین زیارت قبور امامان علیهم السلام چنان بر مذاق حاجیان خوش می آمد که بدون تردید، اگر این دشواری ها نبود، بسیاری از آنان نه یک بار که بارها به این سفر می رفتند؛ چنان که برخی با وجود این مشکلات، چنین می کردند. این شیرینی برای یک مسلمان معتقد کاملاً قابل درک است.

روحیه زائران در زمان انجام اعمال، آنگونه که در خاطراتشان منعکس شده، نشانگر عمق لذّتی است که یک زائر در آن زمان تجربه می کرده است. زائر در آن لحظات، به طور معمول، نوعی تجربه عرفانی را در خود مشاهده و احساس می کرد؛ تجربه ای که نمودی از آن را می توان در مطالبی که در برخی از سفرنامه ها آمده، مشاهده کرد.

زائری که راه سفر را در میان خار مغیلان می پیمود، با دیدنِ کعبه، آنچنان احساس شادی و لذّت می کرد که «خار مغیلان» را «گل نسرین» به حساب می آورد:

زائری که بیست و چهار ساعت، پیوسته با کجاوه راه پیموده و به منزل رسیده است، باید به استراحت بپردازد، لیکن «براق عشق، بند و رَسَن را پاره کرده، شعله آتش شوق قوّت گرفته» همان وقت به سمت حرم حرکت می کند.⁽²⁾

فرهاد میرزا نیز که اسیر این خار مغیلان شده، یاد شعر «حافظ » افتاده که گفته است:

فراهانی هم پس از انجام اعمال حج، این شعر را سروده است:

زائر دیگری که با نگاه به کعبه، آتش شوق و اشتیاق از وجودش شعله ور شده و البته مشکلات راه را نیز پس از چندین ماه پشت سر گذاشته، می گوید:

همین زائر وقتی به چند فرسنگی مدینه می رسد، از حرکت کاروان چنین یاد می کند:

همانگونه که پیشتر گفتم همه خاطرات حج شیرین نبوده است. یک زائر در طول مسیر و در دورانی که روزگار را در این دو شهر سپری می کرد، با مسائل گوناگونی درگیر می شد. این مسائل در دوره های مختلف، از جهاتی به یکدیگر شباهت داشته و به تناسبِ عوض شدن اوضاع واحوال، نوعی دگرگونی در آنها پدید می آمد. می توان تصوّر کرد که در دوره قاجاریه، به ویژه نیمه دوّم آن، که اطلاعات ما از آن بیشتر است، حجّاج ایرانی وضعیت مشابهی را پشت سر نهاده اند؛ ما چگونگی این مشکلات را طی عناوین خاصی، به بررسی خواهیم گذاشت.

منابع

برای شناخت آیین حج گزاری ایرانیان در دوره قاجاری (1210 ـ 1343 قمری) مهم ترین منبع، سفرنامه های حجّی است که در این دوره توسط درباریان، دبیران و عالمان نوشته شده است. تعداد این سفرنامه ها بالغ بر سی عنوان است که بیش از نیمی از آنها به چاپ رسیده و در دسترس عموم است. گفتنی است در میان دهها سفرنامه ای که در دوره قاجاری در گزارش سفر حج نوشته شده، تنها چند نمونه به طور عمومی شناخته شده است که از آن جمله می توان به «سفرنامه فرهاد میرزا» (1292) و «سفرنامه نایب الصدر شیرازی» (1305) اشاره کرد. با اعتراف به این که این دو نمونه سفرنامه، حاوی آگاهی های ارجمندی از سفر حج بوده و مطالب خواندنی فراوان دیگری در آنها آمده است. باید گفت، سایر سفرنامه های این دوره، هر یک به فراخور دانش و حال و هوای مؤلف، مشتمل بر مطالب ارزشمندی از این سفر؛ اعم از آگاهی های دینی، تاریخی و اجتماعی است.

بدیهی است به یُمْن این سفرنامه هاست که ما امروزه می توانیم گزارش نسبتا جامعی از حج گزاری ایرانیان در دوره قاجاری در اختیار داشته باشیم. این افزون بر اطلاعات جغرافیایی است که در باره شهرهای ایران و عراق و شام و نیز مکه و مدینه در این قبیل آثار آمده و لازم است که به گونه ای عالمانه طبقه بندی شود تا بهتر مورد استفاده قرار گیرد.

می توان گفت در دوره قاجاری، به ویژه ازسال 1260 هجری به این سو، سفرنامه نویسی یا به اصطلاح آن روزگار «روزنامه سفر» به طور جدّی در دستور کار فرهیختگان عصر قاجاری که عشق به تألیف و نگارش داشتند، قرار گرفته است. این حرکت، به پیروی از آثار مشابهی بوده است که برخی از غربیان، از قرن چهاردهم میلادی به این سو، تحت عنوان «سفرنامه» نوشته و به مرور در هند و ایران در دسترس ایرانیان قرار گرفته است. برخی از این سفرنامه ها که به نوعی به ایران مربوط می شد، سخت مورد علاقه درباری های ایران قرار داشت.⁽⁷⁾ آگاهیم که سفرنامه های اروپایی در دوره صفوی، در باره ایران و هند و به طور کلّی، آسیا تا چه اندازه گسترده بوده است. این آثار به ویژه در دوره ناصری، در اختیار درباریان ایران قرار گرفت و به همین دلیل است که نسخه های فراوانی از آنها در کتابخانه ملی ایران موجود می باشد.⁽⁸⁾ طبعا این حرکت فرهنگی، به نوعی در میان چهره های دانشی ایران تأثیر گذاشت و ادبیات نوینی را در این زمینه پدید آورد؛ ادبیاتی که می توان آن را «ادبیات سفرنامه نویسی» نام نهاد. سفرنامه های این دوره، برخی گزارش سفر به اروپا و هند است.⁽⁹⁾ برخی دیگر، گزارش سفرهای زیارتی به عَتَباتْ در عراق که کسانی مانند خود ناصرالدین شاه نیز در این زمینه تألیف دارند.⁽¹⁰⁾ برخی هم مربوط به سفرهای داخلی در ایران است که این بخش بسیار گسترده بوده و حاوی اطلاعات بسیار با ارزشی است. در این میان، سفرنامه های حج که گزارش سفر به حِجاز است، حجم قابل ملاحظه ای از نوشته های سفرنامه ایِ این دوره را تشکیل می دهد که شمار زیادی از آنها، منبع نوشته حاضر است.

چیزی که در باره سفرنامه های موجود گفتنی است، آن است که، مؤلفانِ هر یک از این سفرنامه ها، از منظری خاص به مسائل و رخدادها نگریسته و نکات ویژه ای را مورد توجه قرار داده اند. انتخاب ما، تنها شامل نکاتی می شود که به نوعی به حج گزاری ایرانیان مربوط است؛ یعنی نشان دادن این که ایرانیان چگونه سفر می کرده اند، با چه مشکلاتی روبرو بوده اند و اصولاً چه نظامی برای اداره حج از سوی ایران و ایرانیان وجود داشته است. این قبیل آگاهی ها، در برخی از سفرنامه ها به صورت مستقیم مطرح شده است؛ در حالی که در برخی دیگر، تنها با اشاره از این قبیل مسائل یاد شده است.

این نیز گفتنی است که سفرنامه نویسان از کارهای یکدیگر آگاهی داشته اند. برای مثال امین الدوله می نویسد که چون شرح ابنیه مدینه در سفرنامه های دیگر مندرج است، این قبیل مطالب را در اینجا تکرار نمی کنم.⁽¹¹⁾ وی به خصوص از متن چاپی سفرنامه نایب الصدر یاد کرده و این که وی در آنجا شرحی از ظلم قونسول ایران در جدّه را در حق زوّار یادآور شده است.⁽¹²⁾ همو از شخصی به نام حسام العلما نقل کرده که در حال نوشتن «احوال و سفرنامه» خودش بوده و بنا دارد به محض «ورود به استانبول طبع و نشر» کند. امین الدوله که او را بی سواد می داند، از این مسأله خشمگین شده، می نویسد: «مصمم شدم که دیگر روزنامه سفر را ننویسم و اگر بنویسم خیلی مختصر باشد و به دست هیچ کس نیفتد.»⁽¹³⁾

برخی از سفرنامه ها به هدف آگاه کردن حجاج از مشکلات راه و برخی به هدف ارائه گزارش به دربار بوده است. میرزا عبدالغفار نجم الملک، منجم باشی ناصرالدین شاه در سفرنامه اش که آن را در سال 1306 نوشته است، تکیه اش روی برخورد بدی است که در عربستان با حجاج عجم شده است. وی در جایی امیر جَبَل را که سخت به حجاج صدمه می رساند، تهدید کرده است که «اگر اجل مهلت داد، مراتب سوء سلوک شما را در تقویم چاپی مندرج خواهد نمود و به عرض اولیای دولت خواهد رسانید.»⁽¹⁴⁾

گذشت که سفرنامه نویسی از حدود سال 1260 هجری به این سو جدی تر شده است. یکی از کهن ترین این سفرنامه ها، «سفرنامه حاج علی خان اعتماد السلطنه» است که در سال 1263 انجام شده و در کنار «سفرنامه محمد ولی میرزا» (در سال 1260) پسر عباس میرزا و سفرنامه بروجردی با عنوان «بزم غریب» (در سال 1261) در ردیف نخستین سفرنامه های حج است که در دوره قاجاری تألیف شده و ما از آنها آگاهیم. اعتماد السلطنه که به همراه مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه و آصف الدوله به حج سفر کرده، اطلاعات تاریخی جالبی از حج گزاری ایرانیان و سایر مسلمانان آورده و به ویژه در باره شهرها و نیز دولت عثمانی آگاهی های تاریخی به دست داده است.

مشهورترین این سفرنامه ها، «سفرنامه فرهاد میرزا» معتمد الدوله ـ فرزند عباس میرزا ـ از سیاستمداران و عالمان خاندان قاجاری است که جدای از این اثر، آثار علمی وتاریخی دیگری هم از وی برجای مانده است. وی که اهل علم و دانش بوده، آگاهی های مفصلی از ابعاد مختلف حج، از فقه و تاریخ به دست داده و سفرنامه خود را غنی کرده است. وی از جمله کسانی است که در جستجوی اماکن تاریخی به هر گوشه ای سرزده و با توجه به اطلاعاتی که از کتابهای تاریخی معروفی مانند «خلاصة الوفاء» به دست آورده، یک یک مساجد مدینه را زیارت کرده، آگاهی هایی در باره آنها داده و حتی نقشه ای هم برای حرم پیغمبر صلی الله علیه و آله و مسجد النبی کشیده است.⁽¹⁵⁾ همو با توجه به دانش وموقعیت خود، برخی از کتیبه های موجود مسجد را خوانده و در کتابش ثبت کرده است.

«سفرنامه حسام السلطنه» ـ برادر فرهاد میرزا ـ سیاستمدار مشهور دوره قاجاری که در سال 1297 انجام گرفته، به لحاظ شرحی که در باره اماکن تاریخی دارد و در باره بسیاری از آنها به طور مستقل مطالبی آورده، قابل توجه است. این قبیل مطالب از کتاب هایی که همراه وی بوده و یا بعدا برای تکمیل سفرنامه از آنها استفاده کرده، بر متن افزوده شده است.