تبیان، دستیار زندگی

در مدت23 سال به مناسبت حوادث و رویدادهایی که اتفاق می افتاد، آیاتی از قرآن بر پیامبر اسلام(ص) نازل می گشت و صحابه با توصیه های پیاپی پیامبر اسلام(ص)، در نگهداری آیات کوشش می کردند. بطوری که گفته اند: «آیات الهی بر روی پوستهای دباغی شده حیوانات، استخوانهای کتف، دنده های شتر، چوبهای درخت خرما، سنگهای سفید پهن و پارچه و سینه مردان و زنان ضبط و نگهداری می شد».1

یکی از راههای ضبط و حفظ قرآن این بود که در کنار عمل به آیات، آنها را در سینه خود نگهداری نمایند و طبعاً وضع آن روز همین را اقتضا می کرد؛ زیرا از یک طرف خط آن روز به علت نداشتن نقطه و اعراب، قابلیت حرکات را نداشت و از طرفی، عموم مردم بیسواد بودند و از شور و عشقی که به کلام الهی داشتند و وظیفه خطیری که در مقابل توصیه های مکرر پیامبر اسلام(ص) در نگهداری آیات، احساس می کردند، به حفظ کلام خدا در سینه و حافظه های خود، همت می گماشتند.

به خاطر سپاری آیات، از همان ابتدای نزول وحی، آغاز گشت. شخص پیامبر اسلام(ص) به عنوان نخستین حافظ قرآن، با اهتمام تمام، برای آموزش آن می کوشیدند، آن گونه که بعضی از مفسران، در ذیل آیه: «لا تُحَرِکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ، اِنَّ عَلَینَا جَمْعَهُ وَ قُرآنَهُ؛ ای رسول ما! در حال وحی با عجله زبان به قرائت قرآن مگشای که ما خود قرآن را جمع و محفوظ داشته و بر تو فراخوانیم».(سوره قیامت، آیات 16و17) از ابن عباس نقل کرده اند: «در هنگامی که جبرئیل آیات را بر پیامبر(ص) می خواند، همراه او زبان خود را حرکت می داد و برای رساندن آن به مردم عجله می کرد؛ خداوند او را از این کار نهی کرد و فرمود: خود ما آن را برای تو جمع می کنیم».2

اهتمام و کوشش در بخاطر سپاری آیات به حدی رسیده بود که عده ای در آن زمان به حافظ و قاری قرآن مشهور شدند و گفته اند: چند تن از صحابه که به تعلیم قرائت قرآن و حفظ آن شهرت داشتند عبارتند از: علی(ع)، عثمان، أبی بن کعب، زید بن ثابت، عبد الله بن مسعود و ابو موسی اشعری.3 و زنان نیز پا به پای مردان و در کنار آنان، در زمینه قرائت و حفظ، کوشش فراوان به خرج می دادند؛ آن گونه که در ردیف طبقات قرّاء جای گرفتند و از آن جمله زنی است به نام «ام ورقه» دختر عبد الله بن حارث.4

انس با قرآن آن قدر زیاد و کاربردی شده بود که عده ای حتی با قرآن تکلم می کردند و زن مسلمان مهریه خویش را یاد گرفتن یک سوره از قرآن قرار می داد.5

تعداد حافظان قرآن آن قدر زیاد بود که در یکی از جنگها که در زمان ابوبکر واقع شد 400 نفر از آنان به شهادت رسیدند و در داستان «بئر معونه» (یکی از آبادیهای نزدیک مدینه) جنگی که در آن منطقه در زمان حیات پیامبر(ص) اتفاق افتاد جمع زیادی از آنان ـ که حدود 70 نفر بودند ـ شهید شدند.

در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که آن شور و عشقی که در قرن اول به حفظ قرآن بر دلها حاکم بود، بعدها به تدریج فروکش گردید و به خصوص به دلیل افزایش کتابت قرآن کریم و پیشرفت در صنعت چاپ مسلمانان می دیدند که قرآن در سطح وسیعی سالم و دست نخورده و بدون تحریف وجود دارد؛ لذا آن اهتمام اولیه را از دست دادند؛ امّا نمی دانستند خود برای عمل به قرآن و حضور دائمی آیات در ذهنشان باید همه آیات و یا حداقل بخشی از آن باشد.

1. بحار الانوار، ج92، ص48 و التمهید، ج1،ص،281.

2. مجمع البیان،ج10،ص504.

3. الاتقان، جلال الدین سیوطی،ج1،ص251.

4. الاتقان،ج1،ص250.

5. سهل بن سعد می گوید: زنی نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: من خود را به خدا و رسولش بخشیدم. حضرت فرمود: «من نیازی به زن ندارم». مردی که در آنجا حضور داشت. به رسول خدا(ص) گفت: او را به زوجیت من در آور. حضرت فرمود: چیزی داری که به او عطا کنی؟ مرد گفت: خیر. حضرت فرمود: اگر چه انگشتری از فلز! مرد باز معذرت خواست. حضرت فرمود: از قرآن چه می دانی. گفت: سوره فلان و فلان و همین طور (سوره هایی را که حفظ بود) شمرد. حضرت فرمود: آیا می توانی از حفظ بخوانی. گفت: بله. پیامبر(ص) فرمود: تو را به زوجیت او در آوردم، در برابر تعلیمی که از قرآن به او می دهی. (صحیح بخاری،ج7،ص19،کتاب النکاح)