تبیان، دستیار زندگی

«وَ یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلاً»

و از تو درباره «روح» سؤال مى‏كنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است و جز اندكى از دانش، به شما داده نشده است!» (1)
مفسران بزرگ در گذشته و حال درباره معنی روح و تفسیر این آیه شریفه سخن بسیار گفته‏اند. یکی از تفسیرها این است که پرسش کنندگان از حقیقت روح آدمی سؤال کردند؛ روح عظیمی که ما را از حیوانات جدا می‏سازد و برترین شرف ما است و تمام قدرت و فعالیت ما از آن سرچشمه می‏گیرد.

از آن جا که روح، ساختمانی مغایر با ساختمان ماده دارد و اصول حاکم بر آن غیر از اصول حاکم بر ماده و خواص فیزیکی و شیمیایی آن است، پیامبر(ص) مأمور می‏شود در یک جمله کوتاه و پر معنی بگوید: "روح از عالم امر است؛ یعنی خلقتی اسرارآمیز دارد. (2)

این که گفته شد روح از عالم امر است، معنایش این است که روح، موجود مجرد است و در پیدایش متوقف بر ماده و مادیات نیست، بلکه با امر و مشیت الهی دفعتاً موجود می‏شود. چنان که قرآن می‏فرماید: "انّما أمره اذا أراد شیئا أن یقول له کن فیکون"؛ فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می‏گوید: موجود باش، آن نیز بی درنگ موجود می‏شود. (3)

بنابر این تفسیر مراد از روح در این آیه شریفه روح انسان است.

علامه طباطبایی می‏فرماید: "قل الروح" پاسخ کافی است از سؤال از روح و آن این که روح از مقوله امر است که فقط با امر الهی دفعتاً موجود می‏شود. لذا معنای "مااوتیتم من العلم الا قلیلاً" این است که علم به روح که خداوند به شما داده، اندکی از بسیار است، چون روح موقعیتی در عالم وجود دارد و آثار و خواصی در این عالم بروز می‏دهد که بسیار بدیع و عجیب است و شما از آن آثار بی خبرید.(4)

روح انسانی، مجرد از ماده است و تعلقش به بدن تعلق تدبیری است، و پس از زوال روح حیوانى كه بخار است، تعلقش قطع می شود و در قبر همین روح تعلق می گیرد بدون روح حیوانى، و پرسش و سؤال می شود از او.
و چون كسانى كه سؤال كردند، معناى مجرد را درك نمى‏كنند، لذا جواب اینها "قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی" است. (5)
برخی از موارد استعمال روح در قرآن:

گاهى به معنى روح مقدسى است كه پیامبران را در انجام رسالتشان تقویت مى‏كرده:
«وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»؛ ما دلائل روشن در اختیار عیسى بن مریم قرار دادیم و او را با روح القدس تقویت نمودیم.(6)

گاه به نیروى معنوى الهى كه مؤمنان را تقویت مى‏كند اطلاق شده:
«أُولئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛ آنها كسانى هستند كه خدا ایمان را در قلبشان نوشته و به روح الهى تاییدشان كرده است.(7)

زمانى به معنى فرشته مخصوص وحى آمده و با عنوان امین توصیف شده:
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى‏ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ»؛ این قرآن را روح الامین بر قلب تو نازل كرد تا از انذار كنندگان باشى. (8)

و گاه به معنى فرشته بزرگى از فرشتگان خاص خدا یا مخلوقى برتر از فرشتگان آمده:
«تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»؛ در شب قدر فرشتگان، و روح، به فرمان پروردگارشان براى تقدیر امور نازل مى‏شوند. (9)

و گاه به معنى قرآن یا وحى آسمانى آمده است:
«وَ كَذلِكَ أَوْحَیْنا إِلَیْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا»؛ این گونه وحى به سوى تو فرستادیم، روحى كه از فرمان ما است. (10)

و بالآخره زمانى هم به معنى روح انسانى آمده است:
«ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ»؛ سپس آدم را نظام بخشید و از روح خود در آن دمید (11). (12)
روح از نگاه روایات:

در تفسیر عیاشى از امام باقر و امام صادق علیهما السلام چنین نقل شده كه در تفسیر آیه «یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ» فرموده اند:
"انما الروح خلق من خلقه، له بصر و قوة و تایید، یجعله فى قلوب الرسل و المؤمنین": روح از مخلوقات خداوند است بینایى و قدرت و قوت دارد، خدا آن را در دلهاى پیغمبران و مؤمنان قرار مى‏دهد.(13)

در حدیث دیگرى از یكى از آن دو امام بزرگوار نقل شده كه فرمود: "هى من الملكوت من القدرة": روح از عالم ملكوت و از قدرت خداوند است.(14)

در بخشى از روایات كه از طرق اهل بیت علیهم السلام در تفسیر این آیه رسیده مى‏بینیم كه روح به معنى مخلوقى برتر از جبرئیل و میكائیل معرفى شده كه با پیامبر(ص) و امامان همواره بوده است و آنان را در خط سیرشان از هر گونه انحراف بازمى‏داشت. (15)

این روایات با آن چه در تفسیر آیه بیان شد (که مراد روح انسانی است) نه تنها مخالفتى ندارد، بلكه با آن ها هماهنگ است، چرا كه روح آدمى مراتب و درجاتى دارد، آن مرتبه‏اى از روح كه در پیامبران و امامان است مرتبه فوق العاده والایى است، كه از آثارش معصوم بودن از خطا و گناه و نیز آگاهى و علم فوق العاده است و مسلما چنین مرتبه‏اى از روح از همه فرشتگان برتر خواهد بود حتى از جبرئیل و میكائیل! (16)

مطلب مهم:

"امر" از "عالم امر" می‌آید. عالم امر فاقد زمان و مكان، به مفهوم عام رایج آن است؛ آفریدن در عالم امر، آنی است، و تدریجی نمی‌باشد. در این عالم، وجود هر موجودی به صورت مستقیم، تنها مستند به خدای تعالی است.

نقطه مقابل عالم امر، عالم خلق است كه مقید به قیود زمان و مكان بوده، از انرژی و ماده تشكیل شده است؛ خلق در عالم خلق تدریجی است. در این عالم، وجود هر موجودی به صورت غیر مستقیم و با وساطت علل و اسباب، مستند به خدای تعالی است.

علامه طباطبایی(ره) در این باره چنین بیان می کنند:

امر عبارت است از وجود هر موجود از این نقطه نظر كه تنها مستند به خدای تعالی است، و خلق عبارت است از وجود همان موجود از جهت این كه مستند به خدای تعالی است با وساطت علل و اسباب.

امر خدا عبارت از كلمه ایجاد او است، و كلمه ایجاد او همان فعل مخصوص به او است، بدون این كه اسباب وجودی و مادی در آن دخالت داشته و با تاثیرات تدریجی خود در آن اثر بگذارند، این همان وجود مافوق نشئه مادی و ظرف زمان است، و روح به حسب وجودش از همین باب است، یعنی از سنخ امر و ملكوت است. (17)

_________
(1) اسراء، 85.
(2) تفسیر نمونه، ج 12، ص 252.
(3) یس، 82.
(4) ترجمه تفسیر المیزان، ج 13، ص 333.
(5) أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‏8، ص 301.
(6) بقره، 253.
(7) مجادله، 22.
(8) شعراء، 193.
(9) قدر، 4.
(10) شورى، 52.
(11) سجده، 9.
(12) تفسیر نمونه، ج‏12، ص 251.
(13) نورالثقلین، جلد 3، ص 216.
(14) نورالثقلین، جلد 3، ص 216.
(15) نورالثقلین، جلد 3، ص 215.
(16) تفسیر نمونه، ج‏12، ص 253.
(17) ترجمه المیزان، ج 13، ص 273.