انسان موجودی اخلاقی است. پس اگر خلق و خوی خود را نسازد از دایره انسانیت بیرون است؛ چرا که انسان، هم دانایی و هم توانایی تغییر مثبت را داراست و می تواند فضیلت اخلاقی را در خود تحقق بخشد.
اخلاق نیک مجموعه ای از پندار نیک و کردار نیک و گفتار نیک است. کسی که خود را به فضیلت و کرامت انسانی مزین می سازد و تربیت می کند، دارای منش و کنش و واکنش نیک می شود و به عنوان یک انسان اخلاقی شناخته می شود. البته سرچشمه گفتار و کردار نیک، پندار نیک است و همه چیز از آنجا نشأت می گیرد؛ چرا که عقل و قلب آدمی است که انسان را به سمت دانایی می برد و گرایش به زیبایی ها و نیکی ها را در وی بر می انگیزد.
البته گفتار نیک و کردار نیک نیز بیانگر درستی و راستی پندار نیک بشر است و کسی که دارای منش نیک باشد و ذات و سرشت خویش را به نیکی پرورانده باشد، دارای پنداری نیک و در نتیجه کردار نیک و گفتار نیک خواهد بود.
شیرینی و شیوایی گفتار
ادبیات و آموزش های ادبی و تعلیم آداب، به شخص کمک می کند تا به شیرینی و شیوایی سخن بگوید. در حقیقت علومی از جمله علوم معانی و بیان و بدیع به آدمی می آموزد که چگونه ظاهر سخن و گفتارش را نیک گرداند تا در جامه زیبا، سخنی را به نیکی ارایه دهد. فصاحت و بلاغت و شیوایی و رسایی سخن، امری بسیار پسندیده است؛ زیرا اگر مفهوم و مطلب مهم و ارزشمندی را در جامه و ظاهری ناپسند و زشت ارایه دهیم در بسته بندی محتوای ارزشی، کوتاهی کنیم، از ارزش و اعتبار آن نیز کاسته ایم.
طلای ناب و سرخ را می بایست در بهترین بسته بندی ارایه داد تا ظاهر و باطن آن با هم موافقت کند و متناسب هم باشد. در پیام های نیک و پندارهای نیک نیز می بایست این گونه سخن ناب و گوهر کلام را در جامه ای زیبا ارائه کرد تا در جذب مخاطب و پذیرش آن مؤثر باشد.
از این رو خداوند کلام خویش را در بهترین شکل و زیباترین قالب به فصاحت و بلاغت تمام فرو فرستاد و قرآن را هم از نظر شیوایی و رسایی و شیرینی چنان کرد که هیچ ادیب و شاعری را توانایی مقاومت و هماوردی در برابر آن نمانده است و همگان سر تعظیم بر آستانه فصاحت و بلاغت آن فرود آورده اند.
نیک گفتاری از نظر قرآن
خداوند گفتار نیک را به خوبی توصیف کرده و در آیات چندی نشان داده است که چگونه باید ظاهر و باطن گفتار را آراست تا نیکوترین سخن بر زبان جاری شود. در اینجا به برخی از ویژگی های سخن نیک از نظر قرآن اشاره می کنیم.
۱- راستی: سخن نیک، سخنی راست است و در آن دروغ راه پیدا نمی کند. صدق و راستی کلام، به مطابقت آن با واقع، عقیده و عمل است. به این معنا که سخنی است که مطابق واقع و حقیقت است؛ دیگر آن که مخالف عقیده شخص نیست و شخص در اندیشه و پندار، چیزی دیگر ندارد و همان چه را اذعان و عقیده دارد بر زبان می راند و در عمل نیز برخلاف آن رفتار نمی کند. بنابراین مانند منافق نیست که بر زبان چیزی را می راند که در پندار و دل چیزی دیگر است (سوره منافقون، آیه ۱) و یا سخنی را نمی گوید که در عمل برخلاف آن رفتار می کند. در آیات قرآنی بر صداقت در قول و فعل و عمل بسیار تاکید شده و از دروغ به شدت بیزاری جسته شده است. بنابراین، مهم ترین ویژگی گفتار نیک، راست گفتاری و صداقت و راستی است.
۲-استوارگویی: دومین ویژگی گفتار نیک، استواری در سخن است. به این معنا که چنان از برهان و علم و قطع برخوردار باشد که هیچ خدشه ای بدان وارد نشود و هیچ راه نفوذی برای تخریب آن وجود نداشته باشد. خداوند از این ویژگی به قول سدید یاد می کند؛ (نساء، آیه ۹ ء احزاب، آیه ۷۰) زیرا سخنی چنان استوار چون سد محکم است که هیچ راه نفوذی نیست تا سد بشکند و تخریب شود و تخریب گر شود. استواری سخن به منطق قوی و برهان و علم و قطعی بودن آن است. به این که سخنی نگوید که بر پایه ظن و تخمین و گمان است.
۳-رساگویی: از دیگر ویژگی های گفتار نیک، رساگویی است. به این معنا که همه مفهوم کلام درک شود و چیزی برخلاف ظاهر آن فهمیده نشود. بلاغت و رسایی کلام از جمله ویژگی هایی است که مخاطب را تحت تاثیر قرار می دهد و به او اجازه نمی دهد تا در محتوای آن تردید افکند و گمان به خلاف آن برد و احتمال خلاف بدهد که شاید چیزی دیگر را اراده کرده است. مخاطب تحت تاثیر بلاغت کلام و رسایی آن، قرار گرفته و پیام را به خوبی پذیرا می شود. (نساء، آیه ۶۳)
۴-عرفی و شیوایی: گفتار نیک می بایست عرفی و شیوا باشد. به این معنا که هر کسی به سادگی آن را درک و فهم کند و از پیچیدگی برخوردار نباشد. از واژگان و اصطلاحاتی استفاده کند که همه مردم آن را می فهمند و برای آنان معانی و مفاهیم آن روشن است. در حقیقت از حقیقت بیان و روشنی آن خالی نباشد و به زبان مردم خودش سخن گوید نه به زبان گروه یا طبقه ای از مردم یا قشری از ایشان که دارای اصطلاحات خاص هستند. خداوند در آیات بسیاری بر این نکته تاکید کرده است که در گفتار با مردم چنان سخن بگویید که حتی سفیهان و نابخردان نیز آن را درک و فهم کنند و نیاز به مترجم و تفسیر و تشریح نباشد. البته عرفی گفتن و عرفی زندگی کردن و رفتار نمودن و در چارچوب ملاک های عمومی جامعه خردمندان، یک اصل اساسی در فرهنگ قرآنی است که اختصاص به گفتار ندارد ولی با این همه یکی از جلوه ها و نمادهای اساسی عرفی زیستن، سخن معروف و شیوا و رسا بر زبان راندن است؛ چرا که قول عرفی، سخن پسندیده ای است که مردم آن را دوست می دارند و به آن سخن می گویند و در جامعه به سادگی درک و فهم می شود و هیچ زشتی و خلافی در آن نیست و انسان از شنیدن آن خسته یا اندوهگین و ناخشنود نمی شود. (بقره، آیه ۲۵۳؛ نساء، آیات ۵ و ۸؛ احزاب، آیه ۳۲؛ و آیات دیگر)
۵-آسان گویی: سخن نیک؛ سخن آسان و روان و قابل درک و فهم برای همگان است. کسی که می خواهد دیگران او را درک کنند به جای آنکه به دشواری سخن بگوید و درخواست های سخت و ناممکن داشته باشد و خواسته های بیجا را مطرح سازد، کلامی بگوید که قابل درک و فهم و عمل باشد و مردم را به زحمت نیندازد. (اسراء، آیه ۲۸) از این آیه همچنین فهمیده می شود که انسان می بایست در گفتار، نرم و لطیف باشد و سخن به درشتی نگوید و زمینه ای را فراهم نسازد که مردم به خاطر درشت گویی، از پیرامون وی دور شوند و سخن او را نشنوند چه رسد که عمل کنند.
۶٫ کریم گویی: گرامی داشتن دیگران در سخن از مهمترین معیارهای گفتار نیک از نظر قرآن است. برخی عادت کرده اند که کرامت انسانها را نادیده بگیرند و مراعات حد و اندازه مقام و ارزش آنها را نکنند. از نظر قرآن هرکسی دارای منزلت و مقامی است که می بایست در سخن گفتن با او، مراعات کرد. از آن جایی که جایگاه والدین بسیار بزرگ و مقام ایشان بسیار ارجمند است، می بایست در سخن گفتن با ایشان حرمت مقام والایشان را نگه داشت و کریمانه با آنها سخن گفت و ایشان را در سخن گرامی داشت. (اسراء آیه ۲۳) البته این کریم بودن و گرامی داشتن دیگران اختصاص به والدین ندارد بلکه همگان با توجه به درجه ای که خداوند ایشان را به عقل و علم گرامی داشته و خلافت الهی را بر تن ایشان کرده است، کریم و گرامی هستند و می بایست این مقام آنها را پاس داشت مگر این که خود قدر منزلت خویش را نگه ندارند و به کفر و سفاهت سخنی زشت بر زبان برانند که با اینگونه افراد نیز می بایست با نرمی سخن گفت.
۷٫ نرم گویی: از دیگر خصوصیات سخن نیک، نرمی است. به این معنا که درشت گویی را حتی نسبت به دشمنان و تندخویان ترک کرد و به سبب تندخویی و درشت گویی ایشان، معامله را مثل نکرد بلکه بانرمی آنها را به آرامش دعوت کرد تا سخن، فهم و درک شود؛ زیرا هدف از هر سخن و کلامی ایجاد ارتباط کلامی و فراهم آوردن تفاهم و درک متقابل است و درشت گویی هیچ گاه امکان تفاهم و درک متقابل را فراهم نمی آورد و بلکه امکان شنیدن و تدبر و درک و فهم کلام را از مخاطب می گیرد. پس لازم است که نرمی را درگفتار در پیش گرفت تا مخاطب حتی خشمگین و درشت گو را به آرامش رساند و امکان فهم پیام کلام را به او بخشید. (طه، آیه ۴۴)
۸٫ متین گویی: از دیگر خصوصیات کلام نیک آن است که سبک مغز نباشد و مطالبی در آن طرح نشود که هیچ سودی برای مخاطب ندارد. اگر سخن هرچند شیوا و شیرین و رسا باشد و جامه زربافت برتن داشته باشد ولی از متانت محتوا و بار معنایی خوب و مناسب برخوردار نباشد، هیچ ارزشی ندارد. بنابراین می بایست کلام دارای محتوای سنگین و باوقار باشد که به درد مردم بخورد و ایشان را به تفکر و تدبر بخواند و به سوی معارف و حقایق بکشاند. (مزمل، آیه ۵) البته این امر غیر از تعقید و پیچیدگی و لغزگویی و چیستان گویی است که در کلام نیک و گفتار نیکو جایی ندارد. لغزگویی هرچند که کلام به ظاهر خوبی است، ولی در حقیقت گفتار نیک و پسندیده ای نیست، از این رو در عرف مردم چنین کلامی رایج نیست.
۹٫ بهترین گویی: اگر هر سخنی نیک و بد دارد و انسان، نیک و معروف و پسندیده آن را برمی گزیند و می گوید و خود را چنان به آداب ادبیات نیک تربیت می کند که خوب و پسندیده بگوید، ولی بهتر آن است که درمیان ظاهر خوب از بهترین ها و از نظر باطن محکم و سنگین و استوار، از کامل ترین ها استفاده کند. پس بهترین سخن ها را در بهترین جامه ها ارائه دهد و در این راه کم نگذارد. خداوند از بندگان خود می خواهد تا بهترین قول و کلام را بشناسد و آن را در علم و عمل پیروی کنند؛ لذا براحسن قول تأکید ویژه ای می کند که بهترین در خوب ها و پسندیده هاست. (فصلت، آیه ۳۳)
اگر بخواهیم دیگر ویژگی های گفتار نیک را بگوییم شاید نیازمند تحقیق و بررسی بیشتر و کامل تری در قرآن باشد، ولی به همین مقدار بسنده می شود؛ زیرا می دانیم که عمل به اینها خود عامل رسیدن به نیکوترین گفتارها خواهد بود.
