تبیان، دستیار زندگی

مولانا در سرودن سرآغاز مثنوی، خود را به « نی » تشبیه کرده و نوشته اند که قصد داشته است مثنوی را « نی نامه » بنامد.
در کهن ترین مثنوی خطی که چند سال بعد از وفات مولانا نوشته شده و امروز در داخل ویترینی در گوشهء از تالار تربت مولانا در معرض دید دیدارکنندگان گذاشته شده است، مثنوی با بیت زیر آغاز می شود:
بشنو این نی چون شکایت می کند .. از جدایی ها حکایت می کند

بشنو از نی چون حکایت می کند .. از جدایی ها شکایت می کند

مولانا می گوید: از این نی که مراد خود وی است، بشنو که چه گونه حکایت می کند و چسان از جدایی ها و ایام فرقت و هجران شکوه و شکایت را سر می دهد. مولانا، خود را به نی تشبیه می کند، نی، یعنی انسان کامل، چون وجود او ازغرور ما و منی خالی شده، سوراخ های از هجران عشق خدایی وجودش را احاطه کرده، هردم نایی خدایی در او می دمد و صدای عشق از او خارج می شود.
کز نیستان تا مرا ببریده اند .. در نفیرم مرد و زن نالیده اند

از روزی که مرا از اصل و نیستانم بریده اند و جدا کرده اند، از نفیر من ، از ناله و فریاد و زاری من، که نفیری از درد جدایی، نفیری از غم عشق، نفیری از رنج بی نوایی و از بی همدمی است، مرد و زن در ناله های من ناله و فریاد و زاری را سر داده اند.
سینه خواهم شرح شرح از فراق .. تا بگویم شرح درد اشتیاق

مولانا می گوید: دلی و سینهء می خواهم که بسان نی از درد و سوز و فراق پاره پاره شده باشد تا با آن شرح درد اشتیاق را بگویم. شرح درد اشتیاق و آرزوی وصال را فقط با دلی که هجران و فراق را تجربه کرده است، می توان گفت.
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش .. باز جوید روزگار وصل خویش

هر که از اصلش به دور افتد، به فراق و هجران مبتلا می گردد و ناگزیر تلاش می ورزد تا خود را به اصل و وصال یار و دیار خود برساند و به مبداء خود واصل و نائل گردد. همه وقت شرح درد و غم اشتیاق و آرزوی یارجستن را در همه جا و با همه کس باز می گوید.
به اصل خویش واصل شدن بدان معنی است که سالک راه معرفت در اثر خواست درونی و جستجو و تلاش، از روی ریاضت و ارشاد پیر و شیخ کامل به آن حقیقت رسیده، مانند قطره به دریا وصل می گردد. مراد مولانا هم همین است.

من به هر جمیعتی نالان شدم .. جفت بدحالان و خوش حالان شدم

من با هر جمیعتی که روبرو شدم، اگر خوش حال و اگر بدحال بود، ناله های درد عشق و غم اشتیاق را سر دادم، از اسرار نیستان حکایت ها کردم، از عشق یار و معشوق ابدی سخن ها گفتم. خوش حال، یعنی آن هایی که حال گفت و شنود را با من داشتند و به من حال می دادند و بد حال، آن هایی که اصلأ حال شنیدن و درک سخنان مرا نداشتند.

مولانا در کتاب فیه مافیهء خود در جایی می فرماید:

«روزی سخن می گفتم میان جماعتی و میان ایشان هم جماعتی از کافران بودند، در میان سخن می گریستند و متذوق می شدند و حالت می کردند. سئوال کرد که ایشان چه فهم کنند و چه دانند؟ این جنس سخن را مسلمانان گزیده از هزار یک فهم می کنند، ایشان چه فهم می کردند که می گریستند؟ فرمود که، لازم نیست نفس این سخن را فهم کنند، آن چه اصل این سخن است آن را فهم می کنند، آخر همه مقرّند به یگانگی خدا و به آنک خدا خالق است و رازق است و در همه متصرف و رجوع به وی است و عقاب و عفو از او است، چون این سخن را شنید و این سخن وصف حق است و ذکر اوست، پس جمله را اضطراب و شوق و ذوق حاصل شود که ازین سخن بوی معشوق و مطلوب ایشان می آید ». از سخنان مولانا، خوش حالان و صاحبان ذوق مستفید می شدند و بد حالان بی نصیب.
خوش حال، به کسی اطلاق می گردد که صاحب فطرت پاک بوده با شنیدن سخنانی از معرفت حق و نغمات موسیقی به شور و وجد آید و حالی در او ایجاد شود و بدحال به کسی گفته می شود که باطن و فطرتش مکدر بوده در او عشق، معرفت و حقیقت و نغمات موسیقی اصلا اثر نکند.

هر کسی از ظن خود شد یار من .. از درون من نجست اسرار من

هر که نالهء مرا شنید، آن را با حال خود منطبق ساخت و از روی وهم و گمان خود با من یار شد، ولی راز حقیقی این نی را که کدام ناله را سر می دهد و از چه سخن می گوید، نفهمید و به اسرار درونی این نای ملتفت نشد.
کسی به اسرار درون مردان حق با شک و ظن نمی تواند راه بیابد، بلکه ظن را باید کنار بگذارد تا محرم اسرار شود.
سّر من از نالهء من دور نیست .. لیک چشم و گوش را آن نور نیست

از آن جا که کلام صفت متکلم است، مولانا می گوید: اسرار درونی من که گفتار حق و معارف الهی است، در ناله های من نهفته است و از آن دور نیست، اما، کو آن چشم و گوشی که محرم این اسرار باشد؟ کو آن چشم با مروتی و گوش شنوایی که از این ناله ها چیزی فهم کند؟

یک روز آن حضرت خطاب به یارانش فرمودند: یاران، من این جسم نیستم که در حضور شمایم بلکه من آن ذوق و خوشی استم که از کلام من در باطن مریدان من سر میزند. الله الله آن ذوق را که بیابید و آن خوشی را که بچشید و غنیمت دارید و شکر ها گذارید که من آن ذوقم..
.

تن ز جان و جان، ز تن مستور نیست .. لیک کس را دید جان دستور نیست

مولانا می گوید که: اسّرارو کلام من مانند جسم و روح اند. ظاهر کلام مرا همه می خوانند و می شنوند، اما باطن کلام که سّر و روح کلام است، آن هایی که چشم باطن ندارند، از آن مستفید نمی شوند. جسم دیده می شود اما روح را نمی توان دید. تنها با دیدهء حق بین میتوان آن را دید. کلام مولانا هم دیدهء حق بین می خواهد تا بتواند حق را مشاهده کند.
آتش است این بانگ نای و نیست باد .. هر که این آتش ندارد نیست باد

این بانگ نای در حقیقت آتشی است بسا سوزنده که درون انسان را می سوزاند و همه صفات رذیله و نقیصه را برطرف نموده، چیزی که باقی و بجا میماند، همانا عشق است و بس. این آتش همه تعلقات جسمانی و نفسانی را از بین می برد، مولانا، ما را متوجه این آتش سوزان می سازد و می گوید که این باد نیست. او به این نظر است که، وجود آدمی از عشق به کمال می رسد، هرگاه این عشق و این آتش در وجود وی شعله ور نباشد، کمال نقصان گفته می شود و عدم آن بهتر از وجود است. زندگی بدون عشق نزد عرفا معنی ندارد.

آتش عشق است کاندر نی فتاد .. جوشش عشق است کاندر می فتاد

آتش عشق در این نی افتاده و دل این نی از آتش عشق در شور و خروش است، هرچه شما از این نی می شنوید، محرک آن آتش عشق است. اگر می در جوش است، آن هم به خاطر جوشش عشق است، چون عشق در تمام اشیأ جاری و ساری است و همه موجودات به سوی خالق خود در حرکت اند.
برای عشق تعاریفی قایل شده اند: مثلأ داکتر سجادی در فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی مینگارد: « عشق، آتشی است که در قلب واقع شود و غیر محبوب را بسوزد. عشق دریای بلا و جنون الهی و قیام قلب است. »
عشق مهمترین رکن طریقت است و این مقام را تنها انسان کامل که مراتب ترقی و تکامل را پیموه باشد، درک می کند. عاشق را در مرحلهء کمال عشق، حالتی دست دهد که از خود بیگانه و ناآگاه می شود و از زمان و مکان، فارغ، و از فراق محبوب می سوزد و می سازد.
از دید ابن عربی عشق، به حد افراط دوست داشتن، دوستی مفرد، محبت تام. عشق، میل مفرط است و اشتیاق عاشق و معشوق از عشق است و به معنای فرط حب و دوستی است و نیز مشتق از « عشقه» است و آن گیاهی است که به دور درخت می پیچد و آب آن را بخورد و رنگ آنرا زرد کند و برگ آن بریزد و بعد از مدتی خود درخت نیز خشک شود. چون عشق نیز به کمال خود برسد قوا را ساقط گرداند و حواس را از کار بیندازد، طبع را از غذا باز دارد و میان محب و خلق ملال افکند و از صحبت غیر دوست، ملول شود یا بیمار گردد و یا دیوانه شود و هلاک گردد.

نی حریف ِ هر که از یاری بُرید .. پرده هایش پرده های ما درید

هر که خود را از تعلقات دنیوی و حب دنیا فارغ کند و از همه علایق نفسانی ببُرد، نی با او یار و همنشین می شود. در بیت دوم، مولانا اشاره به پرده های ساز نی دارد و می گوید که، نی، این همنشین خوش حال ما، با پرده های ساز خود، راز ما را افشا کرد. پرده های ساز نی پرده های ما را درید. یعنی نی با ما از روی هم چشمی، راز ما را افشا کرد. پردهء اول مراد از سُر های موسیقی است و پردهء دوم مراد از حایل اسرار و راز است.
آن هایی که با موسیقی آشنایی دارند، می دانند که « نی » از جملهء آلات موسیقی است که پرده ندارد، بلکه متشکل از سوراخ ها است که با آن پف می شود. اما سُر هایی که از سوراخ های نی بلند می شود، به نام پرده های سُر یاد می شود. در موسیقی دوازده نوع سُر وجود دارد که به هر کدام آن پرده نیز می گویند. هرگاه موسیقی نوازان با هم یک جا بخواهند بنوازند و یا بخوانند، از شخصی که آواز می خواند، می پرسند که او از کدام پرده می خواند و یا می نوازد تا ساز ها را با همان پرده کوک کنند و هم آهنگی به وجود بیاید. « در اصطلاح موسیقی به آن کهرج و یا سرَچ هم می گویند.»
شارحان مثنوی، بیت بالا را این گونه تعبیر کرده اند، کریم زمانی در شرح جامع مثنوی در مورد این بیت می نگارد: « آهنگ ها و نغمه هایی که با نی نواخته می شود موجب تهذیب نفس و تلطیف روح آدمی می گردد و حجاب های نفسانی را بر طرف می سازد.» این تعبیر و تفسیر با بیت دومی هیچ نوع رابطه ای را برقرار نمی سازد.
در شرح کبیر انقروی در مورد این بیت چنین آمده است: « در مصرع دوم مراد از پرده های نی، مقامات اولیاست به همین مناسبت در علم موسیقی و در اصطلاح مطربان مقاماتی که به نغمه درمی آورند، پرده تعبیر می کنند، چنان که به مقام راست و مقام عراق پردهء راست و پردهء عراق گویند. مراد از پرده های ماده گی، پرده های حجبات نورانی و ظلمانی سالک است. پس به تقدیر این معنا : مرشدی که به مثابه نی آلت حق و مظهر فیض ذات مطلق می باشد، یار آن طالب مستعدی است که از یار آرام بخش منقطع گشته و از هوی و هوس نفس نجات یافته است. مقامات علیه و مراتب سمیه و سینهء آن مرشدی که ذکرش کردیم. حجبات نورانی و ظلمانی ما را پاره نمود و اسرار حق و انوار ذات مطلق را در هر مرتبه برای ما کشف و بیان کرد پس در ابتدای حال هر مرتبهء از مراتب الهی برای سالک یک پردهء ضخیم است. آن موقع که مرشد عالم به تمام مراتب اسرار الهی، مرتبه به مرتبه روحانی و جسمانی حقیقت هر مقام را می گوید، طالب یقین پیدا می کند که مقامات شیخ مرتبه هایی که برایش حجاب بوده هتک کرده است و چشم از پس آن حجبات نورانی و ظلمانی روی یار را مشاهده می کند و آن چه که غیر میدیده عین می داند.»