تبیان، دستیار زندگی

سـاخت شخصیــت فــردی

اسلام به سازه‌های شخصیّت انسان و زیربنای تفكّر او توجّه فراوانی دارد؛ و خدای ربّ العالمین از هر امکاناتی برای آماده‌سازی فضا در تربیت بشر دریغ نورزیده است. پیامبرانی را با کتاب و پیامبران دیگر را بدون کتاب نزد خلق فرستاد تا تربیت او را بر دوش کشند.

آیات فراوانی انسان را به خودشناسی فرا می‌خواند و آگاهی او را نسبت به این موضوع اوّلین قدم خداشناسی می‌داند، هر چه خودشناسی عمیق‌تر باشد فرد خدایش را بزرگ‌تر و تواناتر می‌یابد.

در آیه 105 سوره مباركه مائده آمده است:

﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا یَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمیعًا فَیُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.﴾

اى كسانى كه ایمان آورده‏اید مراقب خود باشید اگر شما هدایت یافته‏اید، گمراهى كسانى كه گمراه شده‏اند، به شما زیانى نمى‏رساند. بازگشت همۀ شما به سوى خداست؛ و شما را از آنچه عمل مى‏كردید، آگاه مى‏سازد.

هر کس باید در رفع رذایل اخلاقی خویش همّت گمارد، زیرا رذایل ایمان فرد را متزلزل و در نهایت نابود می‌سازند و اگر فرد گرفتار غفلت‌های اخلاقی شود خانواده‌اش به تَبَع از این غفلت بی‌نصیب نخواهند ماند.

این آیه ثبوت و ماندگاری ایمان را وابسته و منوط به خودشناسی و ساخت شخصیّت افراد می‌داند، و متذكّر می‌شود، قبل از آنكه نگران سهل‌انگاری‌های خانوادۀ خویش باشید، كم كاری‌های خود را بنگرید.

عَلَیْكُمْ أَنْفُسَكُمْ‏ رهایی نفس‌هایتان از بند پلیدی و آلودگی بر خود شماست. از خدا كمك بگیرید؛ و بدانید اگر در مسیر صلاح قدم بردارید به تحقیق حرکت صحیح شما، خانواده‌تان را رستگار خواهد كرد و این رستگاری دو نتیجه در پی خواهد داشت.

 1- خیر و نیكی بدون كمترین زحمتی در زندگی‌تان هویدا و پخش می‌شود.

 2- از آفات اجتماعی در امان می‌مانید، لا یَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ. اگر شما به راه هدایت باشید زیانی از كفر گمراهان به شما نخواهد رسید.

همۀ افراد باید بر معایب رفتاری اعتقادی و اخلاقی خویش واقف باشند و در پی یافتن راه‌حل و توجیه برای رهایی از عیوب خود نباشند، زیرا این توجیهات بی دلیل فقط نابودی و تباهی فرد و نزدیكانش را به همراه دارد.

هر یک از ما عامل بسیاری از نکات مثبت و منفی زندگی‌مان هستیم و باید بر اساس توانایی‌هایی که خدا در وجودمان به ارمغان گذاشته است در امور مثبت به خود‌باوری دست یابیم و آنها را تقویت نماییم و در نکات منفی نفس را توبیخ کنیم؛ و در پی تغییر و جایگزین کردن رذایل اخلاقی به فضایل آنها باشیم.

 ﴿ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتى یُغَیرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ.﴾

خدای سبحان سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه خودشان تغییراتی در آن ایجاد کنند.

هیچ‌گاه آرامش درونی فرد به ناامنی مبدّل نمی‌شود، مگر خود او تغییر کرده باشد و مودّتها جایگزین اختلاف‌ها نمی‌شود مگر آنکه این تغییر از خود انسان آغاز شود.

خانواده جامعۀ کوچکی است که آرامش و ناامنی آن منوط به ساخت تک تک افراد است به همین دلیل قرآن خودسازی را محوری‌ترین و اساسی‌ترین امر زندگی بشر دانسته است و برداشتن سه گام را در مسیر خودسازی برای روندگان آن ضروری می‌داند.

نکته اول: در ابتدا شخص به این باور دست یابد که خواهان تغییر رفتار خویش است و می‌خواهد حُسن‌خُلق را جایگزین سوء‌خُلقش گرداند.

نکته دوم: فرد بداند کامیابی و ناکامی‌اش منوط و وابسته به دیدگاه او نسبت به زندگی است. نگاه افراد بر ذرّه ذرّه زندگی‌شان تأثیر خود را به وضوح نشان می‌دهد؛ و باید شخص این تفکّر را قبول داشته باشد که زشتی و زیبایی اطراف ما به شدّت با احساسمان ارتباط مستقیم دارد. روزی که با شکرگزاری از خدای سبحان آغاز می‌شود و در ابتدای روز ذکر كوتاه الحمدلله بر زبان جاری می‌شود باعث می‌گردد تا شخص همه چیز را تا پایان روز موافق با خواسته‌های خویش ببیند و شب هنگام در بازگشت به خانه احساس خستگی و فشار کار نکند. بر عکس روزی که با ناشکری آغاز می‌شود و یا حتّی اگر ناشكری هم ندارد بلكه در وضعیّت خنثی نه مثبت و نه منفی روزش را شروع می‌كند گویا همۀ کائنات علیه این شخص کمر همّت بسته‌اند تا زیبایی‌‌های زندگی را برای او زشت و كریه جلوه دهند تا او از انجام هیچ‌كاری احساس لذت نكند. این قانونی است که تجربۀ آن کار مشکلی نخواهد بود و اگر انسان گمان کند تغییر رفتارش هیچ نقشی در زندگی‌ ندارد؛ و یا تلاش‌های او برای رسیدن به یک ساختار شخصیتی سالم بی‌فایده است، هیچ‌گاه به ثمرۀ لازم آن دست نمی‌یابد تا کامروایی خود را مشاهده کند.

نکته سوم: محافظت از دست آوردهای الهی است. اگر به لطف حضرت حق تغییر رفتاری برای شخص حاصل شد و توانست حُسن خلق را جایگزین سوء خّلق نماید بر او فرض است تا دست‌ آوردهای‌ خود را حفظ کند و در پی ماندگاری و تثبیتشان تلاش کامل داشته باشد.

اگر تغییرات حاصله در شخصیّت فرد ثابت نشود در اصطلاح عرفان حال است؛ و حال زمان کوتاه و زودگذر است که نقش اساسی در زندگی ندارد، امّا اگر حال به مقام تبدیل شود هدف حاصل شده است و حُسن خُلق جایگزین سوء اخلاق خواهد شد. بد رفتاری‌ها به خوش رفتاری و تلوین به تمکین و از رنگ به رنگ شدن به ثبوت شخصیّت بدل می‌شود و در این زمان فرد در هر شرایطی رفتارش کنترل پذیر است در‌حالی‌که بسیاری از افراد از قبول حقیقت کنترل رفتار سرباز می‌زنند و در فکر توجیه رفتارهای ناپسند خویش‌اند، در‌حالی‌که، اگر موقعیّت فرد عصبانی تغییر کند به سرعت رفتارش کنترل پذیر می‌شود.

شخصی که کنترل رفتار ناشایست خویش را منوط به ناتوانی‌اش می‌داند به مجرّد تغییر موقعیّت بر خویشتن مسلط می‌شود.

در آیه 88 سوره مبارکۀ یوسف خدای سبحان با تدبیری ظریف و زیبا انسان را به خود‌سازی توجه می‌دهد.  

﴿ فَلَمّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قالُوا یا أَیُّهَا الْعَزیزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقینَ.﴾

هنگامى كه آنها بر او (یوسف) وارد شدند، گفتند: اى عزیز ما خاندان ما را ناراحتى فرا گرفته، و متاع كمى (براى خرید موادّ غذایى) با خود آورده‏ایم؛ پیمانه را براى ما كامل كن؛ و بر ما تصدّق و بخشش نما، كه خداوند بخشندگان را پاداش مى‏دهد.

آنچه بیش از همه در ساخت شخصیت فردیِ انسان مؤثر است، تواضع و فروتنی و خاكساری است. در مسیر خودسازی هر چه فرد بیشتر مسكنت و تهی‌دستی خویش را به نمایش بگذارد، الطاف بی دریغ خدای سبحان بیشتر بر او باریدن می‌گیرد، مهم اینكه، انسان در مقابل مولای خویش دست نیاز دراز كند؛ و از درگاه ربوبی او كمك طلب نماید.

 برادران یوسف در این آیه به این راز مهم دست یافته بودند و تمام فقر و بیچارگی خود را به‌عنوان پشتوانۀ خواهش خود به نزد ولیّ زمان خویش بردند. آنها یوسف را به رفیع‌ترین القاب مورد خطاب قرار دادند و گفتند: «ای عزیر مصر» ای كسی كه همۀ عزّت و سربلندی مصر از وجود با بركت توست؛ و در مقابل او خود را حقیر و ناچیز دانستند و گفتند: «ما همگی دچار قحطی شده‌ایم و از خود هیچ سرمایه و توانی نداریم دستگیر ما باش تا از این رنج و سختی رهایی یابیم».

این عاملِ مهم تأثیر بسزایی در تغییر موقعیت برادران یوسف داشت. زمانی كه آنها خود را فقیر و قحطی زده و بیچاره دیدند و ذلّ بندگی خود را اعلام داشتند از عنایات خاص الهی بهره جستند و ولیّ زمانشان به لطف خدای سبحان پیمانۀ نیازشان را پر كرد.

اگر باور داشته باشیم هر آیه برای هر خواننده‌ای پیامدی خاص به همراه دارد باید بگوییم این آیه صرفاً برای اعلام بیچارگی انسان نسبت به خدای سبحان است. در ادامه این آیه آمده است اگر ساختار شخصیت افراد ناموزون و ناهماهنگ باشد، تأثیر خود را به وضوح نشان خواهد داد. مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ؛ ما و خاندان ما را ناراحتى فرا گرفته است.

اگر فرد دچار مشكل اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی و غیره شود به تَبَع خانواده‌اش در امان نخواهد بود، پدری كه برای دستیابی به هدف به دروغ متوسل می‌شود، شایسته نیست فرزندش را برای پناه بردن به دروغ سرزنش کند. مادری كه خود به امور عبادی و اخلاقی پایبند نیست مثلاً، از صحبت با نامحرم وحضور در مجالس لهو و لعب ابایی ندارد، نباید دخترش را به دلیل بی‌تقیدی به شرع سرزنش نماید. افراط و تفریط‌ها به‌طور قطع، ضربۀ خود را بر پیكر خانواده فرود می‌آورد.

قرآن در آیه 6 سوره مباركۀ تحریم می‌فرماید:

﴿ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلیكُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ.﴾

اى كسانى كه ایمان آورده‏اید خود و خانوادهۀ خویش را از آتشى كه هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید؛ آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سخت‌گیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏كنند و آنچه را فرمان داده شده‏اند (به طور كامل) اجرا مى‏نمایند.

معمولاً هرگاه بحث خانواده مطرح می‌شود، در ابتدا تمام توجهات شنونده و یا خواننده به سایر افراد به‌غیر از خودش معطوف می‌گردد و سلامت اخلاقی خود را منوط به سلامت سایرین می‌داند، در‌حالی‌كه هدفِ قرآن در این آیه به سوی خود فرد نشانه می‌رود. ابتدا هر كس باید توجهی عمیق به خویشتنِ خویش داشته باشد؛ و بعد از این در فکر سلامت رفتاری دیگران باشد. شخصی که خود بیمار است هیچ‌گاه نمی‌تواند کمک‌رسانی داشته باشد. این آیه خطاب به دلدادگان معشوق است یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا؛ ای كسانی كه ایمان آورده‌اید و دلدادۀ حق شده‌اید، نفس‌هایتان را محافظت كنید. قُوا أَنْفُسَكُمْ‏ از نفس‌هایتان مراقبت کنید اگر شما كفّ نفس پیشه كنید و اَجزاء وجودیتان را در بندگی خدا به كار بگیرید، مطمئن باشید نزدیكانتان در پی شما گام بر خواهند داشت. اگر خود را در مقابل آسیب‌های فردی و اجتماعی حفظ نكنید به طریق اولی از حفظ خانوادۀ خویش ناتوانید.

خدای سبحان می فرماید: چنانچه با آسیبی روبرو شدید به دنبال نیروهای كمكی در بیرون از وجود خودتان نباشید. اگر به نیروهای درونی خویش تكیه كنید به هیچ كمكی نیاز ندارید. شما را چنان تجهیز كرده‌ایم كه در‌ ‌باورتان نمی‌گنجد. به محبّتی كه میان شما و همسرتان برقرار كرده‌ایم، دقّت كنید، پیوند عاطفی كه مایۀ استحكام خانواده شما گردیده است، نمونه‌ای از این امكانات درون شماست. محبّت، عاملی نگه‌دارنده هم برای شما و هم برای اطرافیان شماست. هر چه فرد از توانایی و انگیزه بیشتری برخوردار باشد، روبرو شدن با آسیب‌ها و مشکلات برای او راحت‌تر خواهد بود.

گاهی لازم است انسان برای مدّت زمانی ذهن خود را از تمام تعلّقات رها كند و فقط بر نیروهای درونی خویش كه چون گنجی در عمق وجود او پنهان است متمركز كند، و تك تك این نیروها را نام ببرد تا تمام اجزاء او از داشتن این امكانات درونی آگاه شوند. آیا این همه سربازهای باطنی برای رهایی از چنگال ابلیس كافی نیست؟ این تمكّن به لطف حضرت حق در وجود هر بشری نهفته است، فقط باید چشم به دیدن آنها باز كند كه اگر این عمل انجام شود مسیری بس طولانی در شناخت خویشتن خویش طی شده است.

برای ساخت جامعه سالم باید فرزندی سالم تربیت شود و برای تربیت فرزندی سالم باید به تربیت خود فرد توجه شود، زیرا جامعه جدای از تک‌تک افراد یک خانواده نیست.

امیدوارم لبخند امام زمان روزی شما خواننده گرامی باشد

موسسه علی بن موسی الرضا- سركار خانم زهره بروجردی