جهان در عصر بعثت
الف) وضعیت جهان از نظر دینی و اعتقادی
امام(ع) در ترسیم وضعیت دینی جهان درعصر بعثت در موارد متعددی از تعبیر قرآنی «فترت» از آیه کریمه «یا اهل الکتاب قد جاءکم رسولنا یبین لکم علی فترة من الرسل» استفاده نموده اند و از جمله می فرمایند:
ارسله علی حین فترة من الرسل و طول هجعة من الامم قد درست منار الهدی و ظهرت اعلام الردی
هنگامی خداوند رسالت را برعهده پیامبر اکرم (ص) گذارد که مدتها از بعثت پیامبران پیشین گذشته بود و ملتها در خواب غفلت فرو رفته بودند.
راغب در معنای فترت می گوید: فتور آرامش پس از تندی و ملایمت پس از شدت و سستی بعد از توان و قدرت است. خدای تعالی می فرماید: ای اهل کتاب، رسول ما آمد تا در روزگاری که پیامبری نبود برای شما دین را بیان کند؛ یعنی مدت زمانی که (پس از حضرت عیسی) هنوز پیامبر خدا (ص) نیامده بود.
ابن اثیر می گوید: فترت فاصله زمانی بین دو رسول است؛ آن زمانی که رسالت در آن قطع شده است، مانند فاصله بین عیسی و محمد(ص).
امام علی(ع) در ترسیم عقاید مردم درآن عصر می فرماید:
و اهل الارض (الارضین) یومئذ ملل متفرقه و اهواء متشتتة و طریق (طوائف) متشتتة بین مشبه لله بخلقه او ملحه فی اسمه او مشیر الی غیره
در عصر بعثت مردم دارای مذاهب پراکنده و خواسته های گوناگون و جمعیتهای متشتت بودند. گروهی خدا را به مخلوقاتش تشبیه کردند و عده ای در اسمای او تصرف نمودند و جمعی هم معبودهای دیگری غیر از خدای یگانه داشتند.
سه طایفه ای که امام (ع) بیان نمودند با آیات کریمه قرآن نیز تطابق دارد:
گروه اول: «مشبه لله بخلقه». آنان کسانی بودند که صفات مخلوقات را برای خداوند ثابت می دانستند. قرآن کریم می فرماید:
و قالت الیهود عزیر ابن الله و قالت النصاری المسیح بن الله ذلک بافواهم یضاهئون قول الذین کفروا من قبل قاتلهم الله انی یوفکون
یهود گفتند عزیر پسر خداست و نصارا گفتند مسیح پسر خداست. این سخنی است که آنها با زبان خود می گویند. این سخن کافران پیش از آنها نیز هست. خدا آنان را بکشد؛ چگونه از حق منحرف شده اند و به خدا دروغ می بندند.
گروه دوم: «او ملحد فی اسمه». مجلسی در شرح این عبارت می گوید: «اسمی که شایسته مقام خداوند نیست را بر او اطلاق می کنند و به او نسبت می دهند و یا اسم خداوند را بر دیگران اطلاق می کنند.»
گروه سوم: «او مشیر الی غیره» یعنی کسانی که غیر خداوند را در امور مؤثر و مستقل در تأثیر می دانستند، مانند دهریه که طبیعت و حرکات فلکی را مؤثر می دانستند و یا ثنویه که برای عالم دو مبدأ قائل بودند و یا بت پرستان که برای بتهای خود تأثیر قائل بودند.
امام(ع) درباره رواج بت پرستی در میان مردم عرب می فرماید: «و انتم معشر العرب علی شر دین و شردار والاصنام فیکم منصوبة»و در جای دیگر می فرماید: «والاصنام معبودة.»
تاریخ نویس معروف عرب، کلبی، که در سال 206 هجری وفات یافته می نویسد:
کعبه در حقیقت بت خانه خدایان اعراب جاهلی بود و هر قبیله ای در آنجا بتی داشت و بالغ بر 360 بت به اشکال گوناگون در این خانه بود. حتی نصارا هم در آنجا بر روی ستونها و دیوارها صورت مریم و عیسی و تصویر فرشتگان و داستان ابراهیم را ترسیم کرده بودند.
امام(ع) در ترسیم وضعیت دین شبه جزیره عرب در آن روزگاران می فرماید:
ان الله بعث محمداً (ص) و لیس احد من العرب یقرأ کتابا ولا یدعی نبوة
خداوند هنگامی محمد(ص) رابه نبوت مبعوث ساخت که هیج کس از عرب کتب آسمانی نداشت و ادعای نبوت نمی نمود
و در جای دیگر می فرماید:
و لیس احد من العرب یقرأ کتاباً و لا یدعی نبوة و لا وحیاً
جهل و گمراهی مردم شبه جزیره عرب و سرتاسر دنیا را فرا گرفته بود در ایران باستان ثنویت و شرک فراگیر بود. در روم باستان تا پیش از مسیحیت، دین رسمی بت پرستی بود و مسیحی شدن روم به معنای خضوع بت پرستی در برابر خداپرستی نبود، بلکه مسحیت تسلیم بت پرستی و مسیحی بت پرست شده بود و در سایر نقاط جهان، اعتقادات شرک آلود و خرافی بر مردم حاکم بود.
ب) وضعیت اجتماعی در عصر بعثت
امام (ع) در ترسیم زندگی و معیشت سخت آن دوران می فرمایند:
و انتم معشر العرب علی شر دین و شردار منیخون بین حجارة خشن و حیات صم تشربون الکدر و تأکلون الجشب
خداوند رسول خدا را فرستاد، در حالی که شما جمعیت عرب بدترین آیین را داشتید و در بدترین سرزمینها و میان سنگهای خشن و مارهای خطرناک زندگی می کردید و آبهای آلوده می نوشیدید و غذاهای ناگوار می خوردید.
شارح بحرانی می نویسد: از عربی پرسیدند: شما از چه حیواناتی در بیابان برای خوراک استفاده می کنید؟ وی در پاسخ گفت: ما هر موجودی را که روی زمین حرکت می کند می خوریم مگر ام جبین (به خاطر تلخ بودن مادّه سمی در سر این حیوان) را.
امام (ع) درباره رواج قتل و خونریزی بین مردم می فرمایند:
تسفکون دماء کم و تقطعون ارحامکم
پیوسته خون یکدیگر را می ریختند و پیوند خویشاوندی را قطع می نمودید.
و در بیان بی نظمی و هرج و مرج اجتماعی در عصر بعثت می فرماید:
ارسله علی حین فترة من الرسل و طول هجعة من الامم و انتشار من الامور و تلظ من الحروب، والدنیا کاسفة النور ظاهرة الغرور علی حین اصفرا و ایاس من ثمرها و اغورار من ورقها و من مائها قد درست منار الهدی و ظهرت اعلام الردی فهی متجهعمة فی وجه طالبها ثمرها الفتنة و طعامها الجیفة و شعارها الخوف و دثارها السیف
هنگامی خداوند رسالت را بر عهده پیامبر اکرم (ص) گذارد که مدتها از بعثت پیامبران پیشین گذشته بود و ملتها در خواب عمیقی فرو رفته بودند. فتنه و فساد جهان را فرا گرفته بود و کارهای خلاف در میان مردم منتشر بود و آتش جنگها زبانه می کشید. دنیا بی نور و پر از مکر و فریب گشته بود. برگهای درخت زندگی به زردگی گراییده و امید باروری آن قطع شده بود و آب حیات زندگی به زمین فرو رفته بود. مناره های هدایت به کهنگی گراییده و پرچمهای هلاکت و بدبختی آشکار شده بود. دنیا با قیافه ای زشت و کریه به اهلش می نگریست و با چهره ای عبوس با طالبانش روبه رو بود. میوه درخت دنیا فتنه بود و طعامش مردار. در درون وحشت و اضطراب و در برون شمشیر حکومت می کرد.
در خارج از عربستان هم شرایط اجتماعی بهتر از شبه جزیره نبود و دو امپراتوری بزرگ ایران و روم از دیر زمان در ستیزه و جنگ بودند و نظم اجتماعی مبتنی بر تبعیض و فساد بر آنها حاکم بود.
