تبیان، دستیار زندگی

.
1- مرحوم آیت اللَّه صدر الدین صدر در اثر خود (المهدی) تنها به ذکر پنج روایت از دو کتاب اهل سنت -یعنی عقد الدرر و الصواعق المحرقه- اکتفا می‏کند. [1] .
.
2- آیت اللَّه صافی گلپایگانی -حفظه اللّه- در دو قسمت از کتاب (منتخب الاثر)، از دجّال یاد می‏کند:
.
یکم: (فی خروج الدجال) که ذیل آن به نقل شش روایت از کتب اهل سنت می‏پردازند.
.
دوم: باب نهم از فصل هفتم (فی انّه علیه السلام یقتل الدجال) که در آن یک حدیث از: إکمال الدین و یک حدیث از اربعین مرحوم خاتون آبادی نقل می‏کنند. [2] .
.
3- آیت اللَّه ابو طالب تجلیل در (من هو المهدی) و شیخ محمد فقیه در (السفیانی و علامات الظهور) با وجود این که روایات علایم ظهور را از عامّه و خاصه نقل کرده‏اند، هیچ ذکری از (دجال) به میان نیاورده‏اند. [3] .
.
4 - آیت اللَّه ابراهیم امینی در (دادگستر جهان)، با تردید بسیار به مسئله دجّال نگاه کرده و آن را از رسوبات تفکر مسیحی [4]  می‏داند که به کتاب‏های اهل سنت راه یافته است. ایشان بسیاری از روایات دجّال را ضعیف و غیر قابل اعتماد دانسته و در نهایت با بی‏رغبتی، اصل وجود او را قابل پذیرش می‏شمارند؛ ولی کیستی او، اوصاف و سیره‏اش و سایر امور مرتبط به وی را مبهم دانسته و مسکوت عنه می‏گذارند. [5] .
..
5 - کامل سلیمان در (یوم الخلاص) احادیث شیعه و سنی را در باره ی دجّال ذکر کرده ولیکن پیش از ذکر آن‏ها می‏گوید:
.
(مسئله ‏ی دجال، قضیه ‏ای مبهم بوده و بالفعل غیر قابل پذیرش است. زیرا:
.
اولا: اخبار آن غیر معتبرند.
ثانیا: امور جعلی در آن‏ها مشاهده می‏شود که با بلندترین صدا، فریاد زده و اعتراف می‏کند که رسول خداصلی الله علیه و آله و ائمه طاهرین‏ علیهم السّلام از ابراز داشتن این خرافات و اراجیف منزّهند.
ثالثا: اساسا برخی از این روایات جعلی بوده و سندشان ساختگی است.
.
.
(امّا برخی علایم ذکر شده در باره ی دجّال بر بعضی پدیده‏ های شوم امروزی منطبق است که آدمی را متقاعد می‏سازد که اخبار صحیح این باب نیازمند به تأویل است؛ [یعنی زبان این روایات سمبلیک است]...
.
بار دیگر تکرار می‏کنم که تقریبا با یقین می‏توانم بگویم 90% احادیث دجّال، جعلی است و زبان 10% باقی مانده نیز رمزی است و این بدان معناست که مقصود از دجّال، افراد دیگری از زمره ی جبّاران و سفاکان و مفسدان و احتمالاً برخی از سران دژخیم یهود صهیونیست است؛
.
ولی در مجموع اکنون نمی‏توانم احتمال صدور سخنانی از پیشوایان دین را که راویان عمق آن را درنیافته و از این رو، تخیّلات و برداشت‏های پنداری خویش را بدان افزوده باشند، نفی کنم..). [6] .
.
6 - علامه سید محمد صدر در جلد سوم موسوعه ی ارزشمند الامام المهدی با عنوان (تاریخ الغیبة الکبری) بحث مفصّلی را به بررسی مسئله‏ ی دجّال اختصاص داده است. وی معتقد است اکثر قریب به اتفاق اخبار دجّال مبتلای به دو اشکال جدی هستند:
.
الف - ضعف سندی.
.
ب - دلالت بر ایجاد معجزات مضلّه (که به لحاظ قوانین کلامی محال است؛ یعنی خداوند سبحان قدرت خرق عادات و اظهار معجزه را به افراد ضالّ و مضلّ تفویض نمی‏کند).
..
.
ایشان سرانجام به این جمع بندی می‏رسد که وجود دجّال امری است حق، لکن مراد از آن یک فرد مشخص با همان اوصاف کذایی نیست، بلکه مقصود یک سری پدیده ‏های اجتماعی - فرهنگی است .

---

(1)     المهدی/ صدرالدین صدر/ترجمه محمدجواد نجفی/ صص257و258
(2)     منتخب الاثر / ص462، 460، 480
(3)     رك . من هو المهدی / صص 122ـ112/ السفیانی و علامات الظهور، محمد فقیه، صص 183ـ24
(4)     دجال در فرهنگ مسیحی (Anti Christ) نامیده می شود. رك : THE ENCYCLOPEDIA AMERICANA,VOL2, PP,26b  527
(5)     رك . دادگستر جهان / صص226ـ223
(6)     یوم الخلاص /صص711، 712