تبیان، دستیار زندگی

ملائکه (فرشته) از نظر لغوی و اصطلاحی

آفرینش فرشتگان

در نهج البلاغه در مورد آفرینش فرشتگان چنین آمده است:
سپس، میان آسمان هاى بلند را بگشاد و آن‌ها را از گوناگون فرشتگان پر نمود. برخى از آن فرشتگان، پیوسته در سجودند، بى‏آن که رکوعى کرده باشند، برخى همواره در رکوعند و هرگز قد نمى‏افرازند. صف در صف، در جاى خود قرار گرفته‏اند و هیچ یک را یاراى آن نیست که از جاى خود به دیگر جاى رود. خدا را مى‏ستایند و از ستودن ملول نمى‏گردند. هرگز چشمانشان به خواب نرود و خردهاشان دست‌خوش سهو و خطا نشود و اندام‌هایشان سُستى نگیرد و غفلت فراموشى بر آنان چیره نگردد. گروهى از فرشتگان امینان وحى خداوندى هستند و سخن او را به رسولانش مى‏رسانند و آن چه مقدر کرده و مقرر داشته، به زمین مى‏آورند و باز مى‏گردند. گروهى نگهبانان بندگان او هستند و گروهى دربانان بهشت اویند. شمارى از ایشان پای هایشان بر روى زمین فرودین است و گردن‌هایشان به آسمان فرازین کشیده شده و اعضاى پیکرشان از اقطار زمین بیرون رفته و دوش‌هایشان آن چنان نیرومند است که توان آن دارند که پایه‏هاى عرش را بر دوش کشند. از هیبت عظمت خداوندى یاراى آن ندارند که چشم فرا کنند، بلکه همواره، سر فروهشته دارند و بال‌ها گرد کرده و خود را در آن‌ها پیچیده‏اند. میان ایشان و دیگران، حجاب‌های عزّت و عظمت فرو افتاده و پرده‏هاى قدرت کشیده شده است. هرگز پروردگارشان را در عالم خیال و توهم تصویر نمى‏کنند و به صفات مخلوقات متصفش نمى‏سازند و در مکان‌ها محدودش نمى‏دانند و براى او همتایى نمى‏شناسند و به او اشارت نمى‏نمایند.» (14)

چیستی ملائکه

منظور از نقل این حدیث، این است که ذکر این مقدار بی شمار، خود موافق با عقیده فلاسفه است که مقصود از ملک عوامل در حوادث جهان است؛ زیرا در قرآن است که: زمین و آسمان را بیهوده نیافریدم و در جای دیگر می گوید: برای بازی و سرگرمی نیافریدم و می گوید: قشون خدا را غیر از خودش، کسی نمی داند و گفتیم: فراوانی مأموران عالم را تشبیه کرده است به موی انبوه یال اسب؛ پس شکی نیست در وجود ملک که دین آن را مسلم دانسته است و چون مقدار فراوان بی شمار، بیهوده آفریده نمی شود و به نام مأمور و قشون نامیده شده است؛ پس همان است که وجودش در جنبش و پیدایش موجودات، لازم است. فقط اشکال در علم و اراده ملک است که ما آن را به این گونه تصور می کنیم؛ چون ما باور داریم، جهان پدیده علم و اراده است و فرشته یعنی نیروی کارگر در طبیعت و همان توانایی که عناصر را بیامیزد. و موجودی پدید می آورد به همان گونه که فرشته وسیله نموداری و درست شدن یک موجود است، وسیله است که علم و اراده بی نهایت خداوندی فردی را پدیدار کند؛ پس گونه ای علم و اراده، که ما نمی دانیم آن چگونه است، آفریدگار ملک به او داده است تا بتواند کار پدیداری موجودات را انجام دهد چنان که «فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا؛ و آن‌ها که امور را تدبیر مى‏کنند!» (16) را به معنی فرشته دانسته اند که کار زندگی آدمیان را می اندیشد و می سازد. (17)


خلاصه، فرشتگان نیروهای غیبی هستند که احاطه بر نفوس بشری دارند از این که سیر و حرکات اختیاری بشر، سیر و حرکت طولی است و آن چه در کمون او به ودیعت نهاده از طریق نیروی اراده و عمل جوارحی، آن را به صورت فعلیت در می آورد. بر این اساس، هر عمل اختیاری و هر خطور و اندیشه قلبی به منظور استکمال و کسب جوهر وجود است، نا گزیر همه حرکات ارادی او در روان فاعل مختار ضبط و محفوظ خواهد بود و همه افعال اختیاری که حرکت وجودی و طولی است در نفس خود حاضر خواهد بود و منازل وجودی خود را در هر یک پس از دیگری پیموده به صورت جمعی و اجمالی در روان موجود بوده و حاضر و مورد شهود خواهد بود. (18)

عصمت ملائکه

آن‌ها را از یاری خویش بهرمند ساخت، و دل‌هایشان را در پوششی از تواضع و فروتنی و خشوع و آرامش درآورد، درهای آسمان را بر رویشان گشود تا خدا را به بزرگی بستایند، و برای آن‌ها نشانه‏های روشن قرار داد تا به توحید او بال گشایند سنگینی‌های گناهان هرگز آن‌ها را در انجام وظیفه دلسرد نساخت، و گذشت شب و روز آن‌ها را به سوی مرگ سوق نداد، تیرهای شک و تردید خلل در ایمانشان ایجاد نکرد، و شک و گمان در پایگاه یقین آن‌ها راه نیافت، و آتش کینه در دل‌هایشان شعله‏ور نگردید، حیرت و سرگردانی آن‌ها را از ایمانی که دارند و آن چه از هیبت و جلال خداوندی که در دل نهادند جدا نساخت، وسوسه‏ها در آن‌ها راه نیافته، تا شک و تردید بر آن‌ها تسلط یابد. اقسام فرشتگان گروهی از فرشتگان در آفرینش ابرهای پُر آب، و در آفرینش کوه‌های عظیم و سربلند، و خلقت ظلمت و تاریکی‌ها نقش دارند، و گروهی دیگر، قدم‌هایشان تا ژرفای زمین پایین رفته، و چونان پرچم‌های سفیدی دل فضا را شکافته‏اند، و در زیر آن بادهایی است که به نرمی حرکت کرده و در مرزهای مشخصی نگاهش می‏دارد.

صفات والای فرشتگان اشتغال به عبادت پروردگار، فرشتگان را از دیگر کارها باز داشته، و حقیقت ایمان میان آن‌ها و معرفت حق، پیوند لازم ایجاد کرد، نعمت یقین آن‌ها را شیدای حق گردانید که به غیر خدا هیچ علاقه‏ای ندارند، شیرینی معرفت خدا را چشیده و از جام محبت پروردگار سیراب شدند، ترس و خوف الهی در ژرفای جان فرشتگان راه یافته، و از فراوانی عبادت قامتشان خمیده و شوق و رغبت فراوان، از زاری و گریه‏شان نکاسته است. مقام والای فرشتگان، از خشوع و فروتنی آنان کم نکرد، و غرور و خودبینی دامن گیرشان نگردید، تا اعمال نیکوی گذشته را شماره کنند، و سهمی از بزرگی و بزرگواری برای خود تصور نمایند. گذشت زمان آنان را از انجام وظائف پیاپی نرنجانده و از شوق و رغبتشان نکاسته تا از پروردگار خویش ناامید گردند، از مناجات‌های طولانی، خسته نشده، و اشتغال به غیر خدا آن‌ها را تحت تسلط خود درنیاورده است، و از فریاد استغاثه و زاری آن‌ها فروکش نکرده و در مقام عبادت و نیایش دوش بدوش هم همواره ایستاده‏اند، راحت طلبی آن‌ها را به کوتاهی در انجام دستوراتش وادار نساخته، و کودنی و غفلت و فراموشی بر تلاش و کوشش و عزم راسخ فرشتگان راه نمی‏یابد، و فریب‌های شهوت، همت‌های بلندشان را تیرباران نمی‏کند.

فرشتگان، ایمان به خدای صاحب عرش را ذخیره روز بینوای خود قرار داده و آن هنگام که خلق به غیر خدا را پایان نمی‏دهند، و شوق و علاقه خود را از انجام اوامر الهی و اطاعت پروردگار سُست نمی‏کنند، آن چه آنان را شیفته طاعت خدا کرده بذر محبت است که در دل می‏پرورانند، و هیچ‌گاه دل از بیم و امید او برنمی‏دارند، عوامل ترس آن‌ها را از مسئولیت باز نمی‏دارد تا در انجام وظیفه سستی ورزند، طمع‌ها به آنان شبیخون نزده تا تلاش دنیا را بر کار آخرت مقدم دارند، اعمال گذشته خود را بزرگ نمی‏شمارند، و اگر بزرگ بشمارند امیدوارند، و امید بیش از حد نمی‏گذارد تا از پروردگار ترسی در دل داشته باشند.
فرشتگان درباره پروردگار خویش به جهت وسوسه‏های شیطانی اختلاف نکرده‏اند، و برخوردهای بد با هم نداشته و راه جدایی نگیرند، کینه‏ها و حسادت‌ها در دلشان راه نداشته و عوامل شک و تردید و خواهش‌های نفسانی، آن‌ها را از هم جدا نساخته، و افکار گوناگون آنان را به تفرقه نکشانده است. فرشتگان بندگان ایمانند، و طوق بندگی به گردن افکنده و هیچ‌گاه با شک و تردید و سُستی، آن را بر زمین نمی‏گذارند، در تمام آسمان‌ها جای پوستین خالی نمی‏توان یافت مگر آن که فرشته‏ای به سجده افتاده، یا در کار و تلاش است، طاعت فراوان آن‌ها بر یقین و معرفتشان نسبت به پروردگار می‏افزاید، و عزت خداوند عظمت او را در قلبشان بیشتر می‏نماید.» (19)

قرآن در این باره می فرماید: «لَا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُم بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ؛ هرگز در سخن بر او پیشى نمى‏گیرند؛ و (پیوسته) به فرمان او عمل مى‏کنند.» (20) بر خدای سبقت نگیرند، زهر آن ندارند که پیش از آن که خدای سخنی گوید و فرماید، ایشان سخنی گویند و به کاری فرمایند، هیچ نفرمایند و هیچ نکنند مگر به امر و فرمان وی. (21)

شاهد دیگر از قرآن بر اطاعت و عصمت ملائکه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید؛ آتشى که فرشتگانى بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏کنند و آن چه را فرمان داده شده‏اند (به طور کامل) اجرا مى‏نمایند!» (22)

«وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَى وَ اسْتَکْبَرَ وَ کَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ؛ و (یاد کن) هنگامى را که به فرشتگان گفتیم: «براى آدم سجده و خضوع کنید!» همگى سجده کردند؛ جز ابلیس که سر باز زد، و تکبر ورزید، (و به خاطر نافرمانى و تکبرش) از کافران شد.» (23) فرشتگان را خدای تعالی از نور آفرید و فرشتگان روحانی اند و طعام و شراب نخورند و میان ایشان مناکحه نباشد. ابلیس کافر بود و منافق و آن عبادت که می کرد بر وجه نفاق می کرد، و فرشتگان از او نمی دانستند تا خدای تعالی با امتحان به سجده آدم سبب کشف سرّ او کرد تا فرشتگان را معلوم شد که شیطان منافق بوده است. (24)

وجه افتراق ملائکه و شیطان و جن (25)
ملائکه موجودات پاک و فرمان بردارند که خداوند در امور عالم به آن ها مأموریت هایی محول فرموده که انجام می دهند؛ ولی جن و شیطان در عرض انسان ها و در امور عالم هیچ‌کاره‌اند. بر خلاف عقیده ثنویت ایران قدیم که مبدأ شرورات را اهریمن و شیاطین می دانستند. (26)

بنابر آن چه از قرآن استفاده می شود جن و ملک، یک حقیقت نیستند و شیطان ملک نیست. بدین بیان:
1. در قرآن در مورد این که ملک از چه چیز آفریده شده مطلبی نیامده؛ ولی دو مرتبه تصریح شده که جن از آتش به خصوصی آفریده شده است: «وَ الْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ؛ و جن را پیش از آن، از آتش گرم و سوزان خلق کردیم!»، (27) «وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِن مَّارِجٍ مِّن نَّارٍ؛ و جنّ را از شعله‏هاى مختلط و متحرّک آتش خلق کرد!» (28)
2. راجع به ملائکه، ابداً ذکر گناهی در قرآن نیست ولی درباره جن، گناه، اطاعت، شرک، مرگ و... ذکر شده است و نیز عصیان شخصی ابلیس. این ها هیچ یک درباره ملائکه نیامده است.
3. ابلیس دارای ذریه است ولی راجع به ذریه ملائکه خبری در قرآن و... نیست.
4. در جائی تصریح نشده که شیطان از ملائکه بود.
5. در آیه 50 از سوره کهف آمده که شیطان و ذریه اش دشمن بشرند، اما چنان چه می دانیم، ملائکه دوست بشرند و به آدم سجده کرده اند و بر آدمیان استغفار می کنند و شفاعت خواهند کرد.
6. درباره جن، اضلال و جهنمی بودن آمده ولی درباره ملائکه نیامده است.
7. جن با انسان دو موجود مکلف زمین و دوش به دوش انسان در هدایت و ضلالت و غیره است ولی راجع به ملک، چنین چیزهایی صادق نیست.