تبیان، دستیار زندگی

بحث استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی بیشتر به كشورهای در حال توسعه مربوط می‌شود.در این مقاله استدلال شده كه نه تنها استقلال اقتصادی پیوندی عمیق با استقلال سیاسی دارد. بلكه شرط لازم برقراری آن، استقلال سیاسی است. متعاقب گذر از سطح خاصی از بلوغ استقلال سیاسی، زمینه نمو استقلال اقتصادی فراهم می‌گردد...

بحث استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی بیشتر به كشورهای در حال توسعه مربوط می‌شود.در این مقاله استدلال شده كه نه تنها استقلال اقتصادی پیوندی عمیق با استقلال سیاسی دارد. بلكه شرط لازم برقراری آن، استقلال سیاسی است. متعاقب گذر از سطح خاصی از بلوغ استقلال سیاسی، زمینه نمو استقلال اقتصادی فراهم می‌گردد. متقابلا در سطوح مختلف توسعه اقتصادی، شدت رشد استقلال و توسعه سیاسی متفاوت است. هر اندازه سطح توسعه‌یافتگی كشورها پایین‌تر باشد، تجربه مردم آنها در كسب استقلال سیاسی كمتر است و هر چقدر در استقلال سیاسی كم‌تجربگی بیشتر مشهود باشد، آشنایی مردم با استقلال اقتصادی كم‌مایه‌تر خواهد بود. بنابراین رابطه‌ای كه بین توسعه‌یافتگی و استقلال در وجود سیاسی و اقتصادی برقرار است، به شكل معادله‌ای خطی می‌باشد.

درباره استقلال

اگر حاكمیت را به عنوان قدرت مطلق، توجیه‌ناپذیر، مستمر و عمومیت‌یافته بدانیم كه همراه با عناصری چون سرزمین، حكومت، ملت، مفهوم یا پدیده دولت را می‌سازند، استقلال و آزادی متغیرهای مشتق از آن می‌باشند. مفهوم استقلال در روابط خارجی یك دولت با دولت دیگر به كار می‌رود كه یك دولت می‌تواند در سیاست خارجی از منافع، اهداف و امنیت ملی خود دفاع نماید. مفهوم آزادی بیشتر در تبیین سیاست داخلی به كار می‌رود، به گونه‌ای كه یك دولت در اداره امور داخلی ملت بدون اعمال نظر و تأثیرپذیری از سیاست بین المللی به وضع قوانین بر اساس مبانی ارزشی خود و اجرای آن بپردازد. هر چند ساز و كارهایی چون ایجاد منطقه‌هایی ممنوعه پروازی در عراق و ورود نیروهای حافظ صلح ناتو به بوسنی، نقض استقلال ملی یك كشور محسوب می‌شوند ولی با دگرگونی‌هایی كه در مفاهیم سیاسی و حقوقی به وجود می‌آید 1 ، شاید این موارد و نمونه‌های مشابه آن را كه یك اصل و قاعده پذیرفته شده در حقوق بین الملل می‌باشد، نقض حاكمیت دولت‌ها، تلقی نكنند یا فرض اینكه موضوع مهمتری از حاكمیت ملی و استقلال كشورها مد نظر باشد. البته واقعیت این است كه حاكمیت ملی به عنوان آنچه فرض شد یعنی قدرت مطلق و تجزیه‌ناپذیر در جهان واقع وجود ندارد و دامنه حاكمیت روز به روز در حال محدودتر شدن است، اما این به هیچ وجه نمی‌تواند به معنی از دست دادن آزادی باشد.

مفهوم استقلال
از نظر واژه‌شناسی؛ كلمه استقلال از باب استفعال و با واژه‌هایی چون قلیل، قلت و تقلیل مرتبط است و در معنی، كم كردن و به حداقل رساندن می‌باشد. ملت استقلال‌طلب می‌خواهد وابستگی‌ها را تحلیل بدهد و اتكای به دیگران را به حداقل برساند. 2 . با ارائه معنی لغوی واژه استقلال می‌توان یك تعریف مفهومی از آن ارائه داد: استقلال عبارت است از«داشتن قدرت تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری همراه با اعمال این تصمیم‌ها و سیاست‌ها در حیطه حاكمیت.» 3 اگر این تعریف را تجزیه كنیم، سه عنصر قدرت تصمیم‌گیری، قدرت اعمال تصمیم گرفته شده و قلمرو حاكمیت قابل بازیافت هستند. بر این اساس چنانچه ملتی بتواند بدون تأثیرپذیری از محیط خارجی اعم از منطقه‌ای و نیروهای اثرگذار بین المللی چون قدرت‌های بزرگ، سازمان‌های اقتصادی بین المللی(مانند بانك جهانی و صندوق بین المللی پول) و شركتهای چند ملیتی برای خود برنامه‌های كلان سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تدوین كند، آن را ملت مستقل می‌نامند. اگر بخواهیم تعریف دیگری از مفهوم استقلال ارائه كنیم، باید موارد زیر را در آن لحاظ نماییم:

. جدا نمودن حاكمیت یك كشور از هر نوع سلطه و اقتدار خارجی؛

2. وضع هر تجمع بشری كه دستگاه و اركان آن به نسبت دستگاه و اركان تجمع بشری دیگر در حال اطاعت و پیروی واقع نشده باشد.

3.حقی كه به موجب آن، هر كشور در سیاست داخلی یا خارجی خود آزاد است. (4) بر این اساس استقلال دو جنبه دارد. استقلال خارجی یعنی؛ آزادی عمل در برقراری روابط با سایر كشورها و در مسائل خارجی به طور كلی. استقلال داخلی یعنی؛ آزادی عمل در چارچوب سرحدات كشوری. در نتیجه استقلال داخلی، كشو می‌تواند هر نوع قانون اساسی كه مایل باشد، تصویب كند و تشكیل اداری خویش را به میل خود برقرار نموده و هر نوع قانونی را بخواهد، وضع كند.

نظریات پیرامون استقلال
تحقق سایر اهداف ملی تابعی از تحقق استقلال به معنای واقعی آن می‌باشد.تا زمانی كه ملتی به استقلال نرسد اصولاً به عنوان عضوی از جامعه بین‌المللی پذیرفته نخواهد شد، آنگاه خواهد توانست خود را از سلطه دولت دیگر آزاد كرده و حق تعیین سرنوشت را از آن خود ساخته و به جای قوانین جزایی و كیفری دولت بیگانه قوانین و نهادهای بومی ایجاد كند؛حال باید یكی پس از دیگری وظایف خود را انجام دهد.به عبارت دیگر، پس از اتمام پویش ملت‌سازی سایر اهداف ملی تحقق می‌یابد كه كسب استقلال یكی از مختصات حقوقی-سیاسی این پویش می‌باشد.از این جا به بعد است كه كاركردهای كلانی چون امنیت ملی، یكپارچه سازی ملی و استمرار یا تثبیت آن، توسعه و رفاه ملی بر عهده دولت جدیدی خواهد بود كه به جای دولت استعمارگر یا سلطه‌گر یا امپراتوری فروپاشیده، زمام حكومت و قدرت را در دست دارد.عه و رفاه)، در حالی كه هیچ یك از این مشكلات در زمان استیلای روسها بر آنها وجود نداشته است.

به عنوان مثال، تا قبل از فروپاشی اتحاد شوروی برای جمهوری‌هایی چون تركمنستان و تاجیكستان، رسالتی چون تأمین امنیت ملی وجود نداشت؛زیرا ارتش سرخ شوروی در سراسر این امپراتوری اعمال فوق را انجام می‌داد، چرا كه اولاً ارتش جداگانه‌ای به نام ارتش تركمنستان وجود نداشت، ثانیاً به علت حاكمیت مطلق شوروی امكان تحقق چنین‌ ارتشی نبود، ثالثاً استقلالی برای كشور فوق مفروض نبود ولی پس از فروپاشی مسائلی چون یكپارچگی بر دوش برخی از این ملت‌های تازه استقلال یافته می‌افتد.جمهوری فدراتیو روسیه با استقلال خواهی چچن اینگوش روبه‌رو می‌شود، جمهوری گرجستان با جنبش جدایی طلبی اقلیت آفغازی درگیر می‌شود، دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ به جنگ و نبرد مسلحانه می‌پردازند، جمهوری تاجیكستان با جنبش اسلامی خواهان نفوذ طلب و سهیم شدن در قدرت وارد كشمكش می‌شود، جمهوری تركمنستان با مشكلات اقتصادی چون كشیدن راه‌آهن عشق‌آباد-سرخس و لوله نفت و گاز و فشارهای بین المللی موافقو مخالف سخت دست و پنجه نرم می‌كند(توس

اینكه كشور ضعیف و وابسته‌ای در بازی سیاست بین‌المللی غوطه‌ور باشد، پدیده خوبی نیست.زیرا دائماً مورد طمع همسایگان و دولت‌های ماجراجو قرار می‌گیرد.از سویی به عنوان متحد كشورهای دیگر نیز نمی‌تواند مورد اعتماد واقع شود.هر قدر میزان اتكای یك واحد سیاسی از نظام بین الملل كمتر باشد، قدرت مانور آن بیشتر است و می‌تواند برای دنیا هنجارها و ارزش‌های رفتاری تعیین كند و برعكس هر قدر وابستگی او به نظام بین‌الملل بیشتر باشد، طبیعی است كه در اتخاذ رفتارهای خارجی باید نگاهی به حلقه‌های وابستگی خود بنماید.به عنوان مثال، كشورهایی كه از بانك جهانی وام می‌گیرند تا برنامه‌های عمرانی و توسعه خود را پیش ببرند یا از دولت امریكا وام می‌گیرند، نمی‌توانند رفتاری برخلاف منافع امریكا در منطقه خود اتخاذ كنند.مثلاً دول عربی خلیج فارس نمی‌توانند اقدامات اسرائیل را قاطعانه محكوم كنند؛زیرا امنیت ملی خود را به وسیله ناوگان‌های امریكایی مستقر در منطقه یا سلاح‌های خریداری شده از امریكا تأمین می‌كنند.

الف. انزوای سیاسی
گروهی از ملت‌ها برداشت خود از استقلال را با مفهوم انزواگرایی پیوند زده‌اند.از نظر این كشورها استقلال زمانی تحقق می‌یابد كه یك ملت كمترین ارتباطات و مبادلات‌ را با دنیای خارج داشته باشد و با اتكا به خود كلیه ابعاد زندگی را تنظیم و اداره نماید.» (5) این نظریه در عصر حاضر كه شاهد گسترش ارتباطات هستیم قابلیت اجرایی و احترام علمی ندارد.این نظریه برای اعصار پیشین كه سطح ارتباطات ملت‌ها و دولت‌هایشان به دلیل فقدان شبكه‌های حمل و نقل، پایین بودن سطح نیازهای مردم، عدم تنوع تقاضاهای نوع بشر و در نهایت بسته بودن جهان‌بینی مردم به علت انزوای جغرافیایی كه فقدان سیاحت و سفر و گردشگری را در پی داشت، می‌توانست استقلال را معنی كند.به عنوان مثال، دولت ایران عصر افشاریان و زندیان می‌توانست بدون ارتباط با دنیای خارج به حیات سیاسی خود ادامه دهد؛چون نیازهای اقتصادی مردم به وسیله اقتصاد معیشتی و خودكفای داخلی تأمین می‌شد و نیروی نظامی قبایل و عشایر هم امنیت داخلی و تا حدودی خارجی را تأمین می‌كردند، لذا نیازی به گسترش روابط با دولت‌های خارجی نبود.اما دولت قاجار در عصر فتحعلی شاه به علت نداشتن سلاح نو و مدیریت جدید نظامی جهت دفاع از امنیت ملی و به دلیل عدم ت.مین این نیاز به وسیله صنایع داخلی مجبور به گسترش روابط ولو در شكل وابسته آن با دول خارجی بود. دولت‌هایی چون چین و تایلند مدتی در سیاست خارجی، این رویه را در پیش گرفتند ولی خیلی زود ان را رها كردند. (6)