تبیان، دستیار زندگی

منبع:  http://www.noorportal.net/951/1340/1341/46632.aspx

قرآن تواضع و نرم خویی با مؤمنان را از نشانه های قومی ذکر کرده است که یاری کننده دین خدا هستند و خدا را دوست دارند و خدا نیز آنها را دوست دارد: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لاَ یَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء و َاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ؛ اى كسانى كه ایمان آورده اید، هر كس از شما از دین خود برگردد و به كفر گراید بداند كه دین خدا بى یاور نمى ماند، زیرا دیرى نمى گذرد كه خداوند مردمى را مى آورَد كه آنان را دوست مى دارد و آنان نیز او را دوست مى دارند؛ در برابر مؤمنان فروتن اند و به آنان مهر می ورزند ولى بر كافران سرافرازند؛ در راه خدا پیكار مى كنند و در كارهایشان از سرزنش هیچ سرزنش كننده اى بیم ندارند. این فضل خداست كه به هر كس بخواهد عطا مى كند و خدا بخششى گسترده و فضلى بى پایان دارد و به كسانى كه درخور بخشش اند داناست».(1)

انسانی وارسته بود که با کوهی از معرفت، چنان فروتن زندگی کرد که نمی توان لقبی جز بنده صالح و شایسته به وی داد. چه بلند است مقام میرزا که با وجود علم و کمالات بی شمار، هرگز اجازه نمی داد کسی دست او را ببوسد. هیچ گاه سخنان خود را در منزل به صورت امر و نهی بیان نمی کرد و با وجود کهولت سن، گاه در کنار حوض آب لباس های خود را می شست یا حیاط را جارو می کرد. هم ردیف شاگردانش بر زمین می نشست و هیچ گاه برای خود جای خاصی را در نظر نمی گرفت. او با فروتنی تمام بر روی دو زانو می نشست و بدون اینکه به جایی تکیه کند، با تبسّم آمیخته با ادب و احترام درس می داد. همین احترام به شاگردان و حفظ شخصیت آنها، موجب رونق درسش می شد. هنگامی که یکی از شاگردان پرسشی بی جا می کرد و موجب خنده دیگران می شد، برای اینکه او را از شرمندگی درآورد، سخن وی را به وجهی پسندیده تعبیر می کرد و آن گاه پاسخی شایسته بیان می فرمود. این چنین بود که حوزه درس مرحوم میرزا جواد آقا تهرانی، حلقه انس و محبت گشته بود.

تواضع یکی از خصلت های نیکوست که در آیات و روایات مورد تأکید و ستایش قرار گرفته است. علاوه بر آیاتی که به طور مستقیم در مورد تواضع وارد شده است، تمامی آیاتی که مؤمنین را از تکبر منع کرده اند و متکبران را مورد نکوهش قرار داده اند نیز در واقع به این صفت توصیه می کنند.

تواضع یکی از صفات بندگان شایسته خداست: « وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ؛ بندگان واقعى خداى رحمان كسانى اند كه روى زمین با خشوع گام برمى دارند(در معاشرت با مردم فروتنى مى كنند و در برابر خدا خاضعند) و هنگامى كه نادانان با سخنى جاهلانه آنان را خطاب مى كنند، در پاسخ، سخنى مسالمت آمیز بر زبان مى آورند».(2)

مؤمنین، هم نسبت به خداى تعالى تواضع و تذلّل دارند و هم نسبت به مردم چنین اند؛ چون تواضع آنان مصنوعى نیست و به واقع در اعماق دل، افتادگى و تواضع دارند ، ناگزیر نه نسبت به خدا استكبار مى ورزند و نه در زندگى مى خواهند كه بر دیگران استعلا كنند و بدون حق، دیگران را پایین تر از خود بدانند و هرگز براى به دست آوردن عزت موهومى كه در دشمنان خدا مى بینند، در برابر آنان خضوع و اظهار ذلت نمى كنند.

مرحوم نراقى در «معراج السعادة» در تعریف تواضع مى گوید: «تواضع عبارت است از شكست نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند و لازمه آن كردار و گفتار چندى است كه دلالت بر تعظیم دیگران و اكرام ایشان مى كند»

«اذلّه» از «ذل»، به معناى نرمى است، نه از «ذل» به معناى خوارى و از ابن عباس نقل می کند که اینها مردمى هستند كه براى اهل ایمان مانند پسر نسبت به پدر و بنده نسبت به مولى و براى اهل كفر، مانند درندگان نسبت به شكار خود هستند.(3)

مرحوم نراقى در «معراج السعادة» در تعریف تواضع مى گوید: «تواضع عبارت است از شكست نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند و لازمه آن كردار و گفتار چندى است كه دلالت بر تعظیم دیگران و اكرام ایشان مى كند».

تعبیر به «فروتنى» در فارسى دقیقاً همین معنا را مى رساند و این مسئله از خلال گفتار و رفتار انسان ها نمایان مى شود. به دلیل آن كه در حدیث منقول از امام صادق علیه السلام که به حدیث جنود عقل و جهل معروف است، تواضع در مقابل كبر قرار داده شده است، نه در مقابل تكبر؛ باید آن را از صفات نفسانی دانست، چنانكه كبر نیز از صفات نفسانی است و تکبر اظهار کردن این صفت در اعمال و حرکات و گفتارهاست.(4)

به نام تواضع خود را خار نکنید !

اسلام اجازه نمى دهد كسى به نام تواضع، خود را تحقیر كند و در نظرها سبك و موهون سازد و كرامت انسانى خویش را پایمال كند.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: « إِنَّ اللّه فَوَّضَ إِلَى المُؤمِنِ اُمورَهُ كُلَّها وَلَم یُفَوِّض إِلَیهِ أَن یَكونَ ذَلیلاً أَما تَسمَعُ اللّه تَعالى یَقولُ: (وَ لِلّهِ العِزَّةُ وَلِرَسولِهِ وَلِلمُؤمِنینَ)؟ فَالمُؤمِنُ یَكونُ عَزیزا وَلا یَكونُ ذَلیلاً قالَ: إِنَّ المُؤمِنَ أَعَزُّ مِنَ الجَبَلِ لأَِنَّ الجَبَلَ یُستَقَلُّ مِنهُ بِالمَعاوِلِ وَالمُؤمِنُ لایُستَقَلُّ مِن دینِهِ بِشَىْءٍ ؛ خداوند اختیار همه كارها را به مؤمن داده اما این اختیار را به او نداده است كه ذلیل باشد. مگر نشنیده اى كه خداى تعالى مى فرماید: عزت از آن خدا و رسولش و مؤمنین است؟ پس، مؤمن عزیز است و ذلیل نیست . [در ادامه] فرمودند: مؤمن از كوه محكم تر است، زیرا از كوه با ضربات تیشه كم مى شود اما با هیچ وسیله اى از دین مؤمن نمى توان كاست».(5)

عزت نفس خود را حفظ کنید

با توجه به تعالیم اسلامی، انسان باید در تمامی حالات عزت نفس خود را حفظ کند. عزت نفس به این معناست که انسان ارزش ذاتی خود را بشناسد و آن را با انجام کارهای پست و زشت و تحقیر کردن از بین نبرد. این معنا در برخی از آیات و روایات مورد توجه قرار گرفته است.

امام علی علیه السلام در وصیت به امام حسن علیه السلام فرموده است: « کرِم نَفسَکَ مَن کُلِ دَنیَه وَ اِن ساقَتکَ اِلَی الرَغائبِ فَإِنَکَ لَن تَعتاضَ بِما تَبذُلُ مَن نَفسِکَ عَوِضاً؛ خود را از تن دادن به هر کار پستی گرامی دار اگر چه آن کار تو را به خواسته هایت برساند؛ زیرا در برابر آنچه از شخصیت خود از دست می دهی عوضی دریافت نمی داری».(6)

درحدیث نبوی آمده است: «اُطْلُبوُا الْحَوائِجَ بِعِزَّة الاَْنْفُسِ ؛ اگر حاجتی به دیگران دارید از آنها بخواهید، ولی با عزت نفس بخواهید ».(7)این حدیث بیان می کند که برای حاجتی که دارید، خودتان را نزد دیگران پست و ذلیل نکنید ، عزتتان را حفظ کنید. اگر حاجت و نیازی دارید آن را طرح کنید، نیاز خودتان را با قیمت از دست رفتن عزتتان رفع نکنید.

مهم این است كه در عین تواضع، شخصیت اجتماعى انسان ضایع نشود و خوار و ذلیل و بى مقدار نگردد. اگر تواضع به صورت صحیح انجام شود، نه تنها چنین اثرى نخواهد داشت؛ بلكه به عكس ارزش او در جامعه بالاتر مى رود. به همین دلیل در روایات اسلامى از امام على علیه السلام آمده است: « بِالتَّوَاضُعِ تَکُونُ الرَّفْعَةُ؛ تواضع انسان را بالا مى برد».(8) حقیقت این است كه تعریف تواضع از نشانه هاى آن جدا نیست؛ زیرا یكى از بهترین راه هاى تعریف یك موضوع، ذكر نشانه هاى گوناگون آن است.

پی نوشت ها :

1.مائده:54

2.فرقان:63

3. ترجمه مجمع البیان، ج7، ص78

4. معراج السعادة، ص 300

5. التهذیب، ج6، ص179

6.نهج البلاغه، نامه 31

7.کنزالعمال، ج6، ص 518

8. غرر الحکم، ج 7، ص 405