تبیان، دستیار زندگی

http://www.entekhab.ir/fa/news/69542

انسان، موجودی اجتماعی است که از یکسو در ساختن محیط نقش دارد و از سوی دیگر، خود نیز از محیط تأثیر می‏گیرد. در این واقعیت تردیدی نیست که انسان های آرمانخواه همواره توانسته‏اند بر محیط اجتماعی تأثیر بگذارند و جو حاکم را تغییر دهند. بنابراین، انسان بیش از آنکه منفعل باشد، فعال و سازنده است و همین اراده و خصلت انسانی است که تاریخ را می سازد.

جامعه انسانی در طول تاریخ، بستر حرکتهای فردی و جمعی متضاد بوده و جریانهای حق طلب و خیرخواه همواره با جریانهای باطل و مفسده جو درگیر بوده‏اند. حرکت نسبتاً پرشتاب محیط اجتماعی بشر بسوی تکامل، علیرغم این واقعیت انکارناپذیر، به این دلیل است که نیروی عزم و اراده انسانی با بهره‏گیری از هدایت های پیامبران الهی و در قالب "مسئولیت اجتماعی" نقش اساسی خود را در زمینه برداشتن موانع ایفا کرده و جامعه انسانی را در جهت حق به پیش برده‏است.

در جریان این سیر تکاملی، نقش "مدیریت و رهبری" در شکل‏گیری "مسئولیت اجتماعی" از اهمیت زیادی برخوردار است. علاوه بر این، تفهیم جایگاه واقعی مسئولیت اجتماعی به مردم و تشویق آنان به انجام این مسئولیت نیز از وظایف "مدیریت و رهبری" می باشد و همین عامل مهم است که پیشرفت جوامع انسانی را تضمین می‏کند. اکنون با درک این واقعیت، به بررسی مقوله مدیریت و رهبری از دیدگاه شهید مظلوم آیت‏الله بهشتی می پردازیم.

ویژگیهای تفکر اجتماعی شهید بهشتی

قبل از ورود به مبحث مدیریت و رهبری از دیدگاه شهید بهشتی، لازم است اشاره‏ای به ویژگیهای تفکر اجتماعی این متفکر بزرگ داشته باشیم.
1- توجه به نقش و جایگاه اساسی "نظام اجتماعی" در پیشرفت جامعه، از ویژگیهای تفکر اجتماعی شهید مظلوم آیت‏الله بهشتی است. در چارچوب ضرورت نظام اجتماعی برای اداره جامعه، آنجا که سخن از چگونگی مدیریت به میان میآید، شهید بهشتی با نفی "مدیریت بسته" یا قیم مآبانه و همچنین نفی اداره جامعه توسط توده مردم با شیوه مدیریتی "از پائین به بالا" به دلیل هرج و مرجی که لازمه این نوع مدیریت است، روش اداره جامعه براساس مکتبی که خود آن جامعه پذیرفته باشد را توصیه می‏کند.(1) در این روش، خطوط کلی نظم و اداره جامعه در بعد سیاست، اقتصاد، مدیریت، فرهنگ، تعلیم و تربیت، فرهنگ عمومی، پزشکی، خدمات و... براساس مکتب پذیرفته شده آن جامعه تعیین می شود.(2)

4- پس از رعایت نظر مکتب و مصلحت مردم اگر رهبری جامعه به این نتیجه برسد که رعایت تمنیات مردم به قیمت فداکردن مصالح بسیار مهم تمام می شود، باید شجاعانه تصمیم بگیرد و دچار وسوسه‌ها و عوام‏فریبی‌ها نشود و به مسئولیت خود در برابر خدا و خلق عمل کند. این اصل مهم نیز از ویژگیهای تفکر اجتماعی شهید بهشتی است.(5)

5- اعتقاد به ضرورت آزادی مردم در اظهارنظر پیرامون شخصیت و طرز کار مدیران و مسئولان جامعه در هر درجه که باشند، ویژگی دیگر تفکر اجتماعی شهید بهشتی است، البته با این قید که مردم باید در استفاده از این آزادی اولا دروغ نگویند و ثانیاً اظهارنظرشان براساس نصیحت و دلسوزی و ارشاد باشد.(6)

فصل اول - مدیریت و رهبری در مباحث نظری

مفهوم مدیریت و رهبری

نوع نگرش افراد و مکتب‌ها به جامعه و حقوق انسان‌ها که آحاد تشکیل‏دهنده هر جامعه هستند، تعیین کننده نوع نگاه آنها به چگونگی اداره جامعه می باشد. کسانی که انسانها را موجوداتی نیازمند سرپرستی میدانند، برای مدیریت و رهبری جامعه جایگاهی مادی قائل هستند که به وسیله آن باید امکانات موجود در جامعه از جمله خود انسانها و توانمندی‌ها و استعدادهای آنها در خدمت فرد یا جمع خاصی که نقش سرپرست را بازی می‏کند قرار گیرد. در این نگاه، مدیریت، نه تنها چیزی به جامعه و آحاد تشکیل‏دهنده آن نمیدهد، بلکه جامعه را خرج خود می‏کند.

در نگاه دیگر، انسان‌ها و جامعه‏ای که از آنها تشکیل می‌شود، دارای استعدادها و امکاناتی هستند که "مدیریت و رهبری" آنها را شکوفا می‏کند و توانمندی هائی که در نتیجه این شکوفائی حاصل می شود را صرف بالندگی هرچه بیشتر خود جامعه و آحاد آن مینماید. در این بینش، مدیریت و رهبری دارای جایگاهی معنوی است که انسان‌ها را با حقوقشان آشنا می‏کند و قدرت و نفوذ خود را در خدمت تامین کامل و همه جانبه آن قرار میدهد.

این دو مفهوم کاملاً متمایز، دارای آثار کاملاً متفاوتی هستند. مدیریت و رهبری با مفهوم معنوی در خدمت انسانهاست در حالیکه مدیریت و رهبری مادی تلاش می‏کند انسانها را به خدمت خود درآورد.

مدیریت و رهبری در نگاه شهید بهشتی

نگاه مادی به مفهوم مدیریت و رهبری، نگاه معمول جامعه امروز است. معتقدان به این مفهوم طبعاً با داده‏های مکتب های دینی کاری ندارند و یا ذهنیتی که از دین دارند با تفسیرهای مادی همراه است.

یکی از برکات پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوری اسلامی، در ایران اینست که در نظر و عمل، مفهوم مدیریت و رهبری دینی را متجلی کرد. این رویداد، از آنجا که تحول چشمگیری در بینش مدیریت و رهبری در عصر حاضر است، دارای اهمیت زیادی است. در اینجا درصدد ارزیابی عملکرد مدیریت‌ها و مشخص کردن میزان کامیابی یا ناکامی آنها نیستیم. این، مقوله ایست که به مدیران یعنی عناصری که مسئولیت‏ها را برعهده میگیرند مربوط میشود و خارج از مبحثی است که این مقاله عهده‏دار بررسی آنست. آنچه اکنون مورد تاکید می‏باشد، مطرح شدن اصل بینش غیرمادی در مقوله مدیریت و رهبری در عصر حاضر است.

این بینش، بعد از آنکه به اصل ضرورت حکومت و نظام اجتماعی برای اداره جامعه بعنوان اصل موضوعی می‏نگرد، حاکمیت را مخصوص خدا(9) و اعمال آنرا حق کسانی میداند که دارای قدرت استنباط احکام الهی و برخوردار از عدالت، شجاعت، مدیریت، تدبیر و دارای شناخت صحیح از جهان هستند.(10) در این بینش، کسانی که اعمال حاکمیت را برعهده دارند، در واقع عهده‏دار تامین مشارکت مردم در تمام مراحل تصمیم‏گیری‏های سیاسی و سرنوشت ساز برای همه افراد جامعه هستند تا در مسیر تکامل انسان هر فردی خود دست‏اندرکار و مسئول رشد و ارتقاء و رهبری گردد.(11)

این بینش که از یکسو مدیریت و رهبری افراد آشنا به مکتب را در نظر دارد و از سوی دیگر مشارکت همه مردم در تصمیم‏گیری‏های سرنوشت ساز و پیمودن مسیر تکامل را برای افراد و جامعه تضمین می‏کند، بینش مورد قبول و تاکید شهید بهشتی است و ایشان فلسفه اعتقاد به چنین بینشی را در تعریفی که از جامعه اسلامی دارند بیان می‏کنند. از نظر شهید بهشتی "جامعه اسلامی، جامعه انسان مدنیت یافته، انسان شکل گرفته، انسان هدایت شده، نظام هدایت شده، نظام همراه با قدرت و حکومت، نظام همراه با نقش تعیین کننده و حکومت آگاه عادل" است.(12)

اهداف مدیریت و رهبری دینی

توجه به فلسفه مدیریت و رهبری دینی، این نکته را روشن می‏کند که هدف این نوع مدیریت و رهبری، کمک به انسان برای پیمودن مسیر تکامل براساس تعالیم الهی است. در چارچوب همین هدف، تأمین عدالت اجتماعی، نه بعنوان هدف بلکه بعنوان مبنا(13)، یکی از نکات مهم مورد نظر وتاکید شهید بهشتی است که از طریق آن میتوان جامعه را در مسیر تکامل به پیش برد.
شهید بهشتی، چه در مباحث نظری و چه در سیره عملی، بر نقش مدیریت و رهبری دینی در حل نابسامانی‏های اقتصادی و ظلم اجتماعی تأکید می‏کند(14) و نقش حاکم عادل در ایجاد موازنه میان بهره‏گیری آحاد جامعه از محصول کار و تلاش خود را از کارهای اساسی و محوری حکومت می‏داند.(15) وسعت نظری که از شهید بهشتی در مقوله ولایت عامه سراغ داریم، به دلیل برخورداری از نگاه عمیقی است که به مقوله عدالت اجتماعی دارد. شهید بهشتی از جمله فقهائی است که ولایت را از محدوده امور فردی از قبیل حفظ مال یتیم و نماز و تجهیز و تکفین میت فاقد ولی و امثال اینها فراتر دانسته و شامل روابط اجتماعی و نظام حکومتی نیز میدانند. ایشان التزام به ولایت عامه را برای اداره جامعه براساس قسط و عدل و تأمین مصالح عالیه امت وعدالت عمومی ضروری دانسته(16)، اعمال نظارت بر معاملات، تعیین نرخ کالاها، گرفتن مالیات از صاحبان مشاغل بعنوان بخشی از لوازم حکومت و تصرفات دولت در اموال و امورشخصی براساس مصلحت جامعه را از ابزارهائی میداند که مدیریت و رهبری را در اداره صحیح و تامین عزت و پیشرفت جامعه یاری مینماید.(17)

محور مهم دیگری که از مجاری تامین هدف متعالی و نهائی مدیریت و رهبری دینی است، رابطه میان مدیریت و ارزش‏هاست. شهید بهشتی با قاطعیت تاکید می‏کند که حضور قوی مدیریت و رهبری دینی در اداره جامعه و کنترل همه جانبه آن، تنها راه جلوگیری از وارد شدن ضربه بر ارزشها و زیان‏های ناشی از آنست:
"مساله پائین آمدن ارزش‏ها و زیان‏های ناشی از آن و راه جلوگیری از این زیان‏ها یک چیز بیشتر نیست، هدایت و کنترل دولت مسلمین و اسلامی که بر طبق معیارهای اسلامی به قدرت رسیده باشد و بر همین اساس جامعه را اداره کند، همه مشکلات در آنجا حل می‏شود"(18)