تبیان، دستیار زندگی

http://www.bitrin.com/ARTICLE4496.html

آنچه در پى مى‏آید، بخشى از احادیث گوهربار پیامبر گرامى اسلام «صلى الله علیه وآله وسلّم» و اهل بیت اطهار «علیهم السلام» است كه رهبر معظم انقلاب از كتب معتبر حدیثى انتخاب كرده و در شروع جلسات درس خارج فقه با توضیح و شرحى مختصر، بیان فرموده‏اند.

نصایح و مواعظ پیامبر گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله وسلّم)

- من اكل ما یشتهی ولبس ما یشتهی وركب مایشتهی لم‏ینظر اللّه الیه حتى ینزع او یترك.

(تحف العقول، ص 38)

در جمله "ركب مایشتهی" احتمال دارد كه معناى حقیقى كلمه مراد باشد؛ یعنى هر مركبى كه مورد میل اوست، انتخاب كند و احتمال دارد به معناى «ركب الامر» باشد؛ یعنى هر كارى دلش خواست انجام دهد. به هرحال، نظر و توجه الهى كه رأس همه خیرات و مایه همه كمالات انسان در عالم وجود است؛ با ارتكاب این امور از انسان گرفته مى‏شود و ترك آن هم به این است كه با ریاضت اختیارى، آنچه را كه هوس مى‏كند و مى‏تواند انجام دهد كنار بگذارد.

كسانى كه قدرت انجام تمام مشتهیات خود را ندارند باید قدر بدانند؛ زیرا این نعمت بزرگى است كه انسان در مقابل هوا و هوس‏هاى خود، میدان گسترده‏اى نداشته باشد. گرچه اگر بتواند و مبارزه كند، ثواب بیشترى دارد.

- الدنیا دُوَل، فما كان لك أتاك على ضعفك وما كان منها علیك لم تدفعه بقوّتك ومن انقطع رجاءه مما فات، استراح بدنه ومن رضی بما قَسَمه اللّه قرّت عینه.

(تحف العقول، ص 40)

"دُوَل" جمع دولة است، یعنى چیزى كه دست به دست مى‏گردد. طبیعت مظاهر دنیوى این است كه در حال تغییر و تحول است، نباید خیال كنیم آنچه كه از مال و جاه و امكانات و صحت و عافیت در دست ما است تا پایان عمر باقى مى‏ماند، اینطور نیست، چه بسا از ما گرفته مى‏شود.

مراد از دنیا كه مى‏فرماید: هركه امیدش را از آن قطع كند خیال خود را راحت كرده، دنیاى مذموم است؛ یعنى آن چیزى كه انسان براى خود و هواى خود مى‏طلبد، نه معالى امور و خیرات اخروى و نه آن چیزهایى كه انسان براى وظیفه باید به دست آورد و نه عمران و ساختن عالم، اینها مراد نیست.

- ثلاثٌ من كنّ فیه استكمل خصال الإیمان:

الذی إذا رضی، لم یُدْخِله رضاه فی باطلٍ و إذا غَضِبَ لم‏یخرجه الغضب من الحقّ و إذا قدر لم‏یتعاط ما لیس له.

(تحف العقول، ص 43)

معناى روایت، این نیست كه ایمان در این سه خصلت منحصر است، بلكه مراد این است كه در هر كس، این سه خصلت وجود داشته باشد، حاكى از این است كه همه خصال ایمان، در او جمع است. چون هر یك از اینها متوقّف بر مجموعه‏اى از صفات نیك و كاشف از آنها است.

خشنودى و محبت كسى او را به باطل نكشاند كه موجب شود به ناحق از آن شخص دفاع كند و همچنین غضب، او را به برخوردهاى غلط و خروج از حق نكشاند، و در هنگام قدرت، كارهایى را كه حق او نیست مرتكب نشود.

- الحیاءُ حیاءان، حیاءُ عقلٍ وحیاء حُمْقٍ، وحیاء العقل العلم وحیاءُ الحُمقِ الجهل.

(تحف العقول، ص 45)

"حیاءِ عقل" آن است كه انسان از روى عقل احساس حیاء كند، مثل حیاء در هنگام ارتكاب گناه، و یا حیاء در مقابل كسانى كه احترامشان لازم است و این حیاء، علم است یعنى رفتارى عالمانه مى‏باشد.

و "حیاء جهل" آن است كه از پرسیدن و یادگرفتن یا از عبادت‏كردن و امثال آن، حیاء كند (مثل كسانى كه در بعضى محیط‏ها، از نماز خواندن، خجالت مى‏كشند) و این حیاء، رفتارى جاهلانه است.

- خیاركم أحسنكم أخلاقاً، الذین یَألفون ویُؤلفون.

(تحف العقول، ص 45)

بهترین شما، كسانى هستند كه برخوردشان با مردم، از همه بهتر است. چهره‏اى گشاده دارند كه مردم رغبت مى‏كنند با آنان انس و الفت بگیرند.

معناى روایت، این نیست كه اگر كسى پاى‏بندِ عمل به تكلیف شرعى نیست ولى خوش‏برخورد است بر كسى كه وظائف دینى خود را انجام مى‏دهد ولى گشاده‏رو نیست، ترجیح دارد.

بلكه مراد این است فرد مؤمنى كه وظائف خود را انجام مى‏دهد و حسن خلق هم دارد بر مؤمنى كه خوش اخلاق نیست برترى دارد.

- وجاءَهُ رجل بِلَبَن و عسل لِیَشربُهُ، فقال صلى الله علیه وآله وسلّم: شرابان یُكتَفى بأحدهما عن صاحبه لاأَشربُهُ ولااُحرّمُه ولكنّی أتواضَعُ للّه، فانّه مَن تواضع للّه رفعهُ اللّه و من تَكبّر وضعَهُ اللّه و مَنِ اقْتصد فی معیشته رزقَهُ اللّه و من بَذّر حرمهُ اللّه و من أكثر ذِكْر اللّهِ آجرهُ اللّه.

(تحف العقول، ص 46)

چون ممكن است برخى این‏طور فكر كنند كه عدم استفاده معصوم «علیه السلام» از بعضى نعمت‏ها به معناى تحریم است و لذا پیامبر صلى الله علیه وآله وسلّم فرمودند: من خود نمى‏خورم ولى تحریم هم نمى‏كنم، چون نمى‏خواهم از همه نعم حلال استفاده نمایم. و مراد از رفعت هم، رفعت معنوى است، گرچه ممكن است رفعت ظاهرى هم باشد ولى قدر مسلم رفعت روحى و معنوى است، یعنى اگر كسى براى خدا تواضع كند، خداوند روحاً و خُلقاً او را بالا برده و مشمول كرامات خود قرار مى‏دهد. همچنین قدر مسلم از وضع، تنزّل معنوى است، گرچه ممكن است تنزّل اجتماعى و موقعیتى هم منظور باشد.

- وقال رجلٌ اَوْصِنى، فقال صلى الله علیه وآله وسلّم: لاتَغضَب، ثم أعادَ علیه، فقال: لاتَغضَب، ثمّ قال: لیس الشّدید بِالصّرَعَةِ، انّما الشدیدُ الذی یَملكُ نفسه عند الغضبِ.

(تحف العقول، ص 47)

مراد از "لاتغضب" قهراً عصبانى‏شدن خارج از اختیار نیست، بلكه عصبانیت ارادى است، یعنى عصبانیت را اعمال نكن، خشم خود را رها نكن.

فرد قوى آن كسى نیست كه هنگام كشتى گرفتن و زورآزمایى افراد دیگر را به زمین مى‏زند، بلكه كسى است كه هنگام خشم خود را نگه مى‏دارد.

مراد از عصبانیت هم، تنها عصبانیت‏هاى زودگذر نیست، بلكه شامل موردى هم مى‏شود كه انسان از شخصى خشمگین است، آنگاه او را در میدان‏هاى مختلف زندگى تعقیب مى‏كند تا در فرصتى مناسب، انتقام خود را از او بگیرد. مهاركردن خشم و شهوت در همه زندگى اثر مى‏گذارد.

- عجباً للمؤمن لایقضی اللّه علیه قضاءً إلا كان خیراً له، سرّه او ساءه. إن ابتلاه كان كفّارةً لذنبه، وإن اعطاه وأكرمه كان قد حباه.

(تحف العقول، ص 48)

هرچه را خداوند براى مؤمن، مقدّر فرماید، خیر او است، خواه حوادثى كه او را ناراحت مى‏كند مثل بیمارى و خواه امورى كه او را خوشحال مى‏كند. حوادث محزون كننده، كفاره گناهان و حوادث خوشحال كننده عطایاى الهى است.

این مضمون در اشعار حافظ هم آمده «در طریقت هرچه پیش سالك آید خیر او است» لكن حافظ این معنا را مختص به سالك دانسته ولى این روایت، آن را درباره مطلق مؤمن بیان فرموده است.

- الحوائجُ الى اللّه وأسبابها فَاطْلُبوها الى اللّه بهم فمن أعطاكموها فخذوها عن اللّه بصبر.

(تحف العقول، ص 48)

در این حدیث نقش اسباب و علل طبیعى در مورد حوائج انسان به طور برجسته‏اى مورد توجه قرار گرفته است.

كلمه «بهم» با ضمیر جمع ذوى‏العقول اشاره به این دارد كه بسیارى از حوائج ما توسط انسان‏ها برآورده مى‏شود. لكن در عین آن كه انسان نیازهاى خود را از اسباب طبیعى (كه اكثراً انسان‏ها هستند) به‏دست مى‏آورد، باید در وراء آنها ذات اقدس الهى را ببیند و از او بداند.

رفتن سراغ اسباب بى‏توجه به خدا، كار ناقصى است و رفتن در خانه خدا بى‏اعتنا به اسباب هم، كار ناقصى است، هر دو را باید با هم جمع كرد و براى رسیدن به حوائج باید از صبر كمك گرفت.

- ودّ المؤمن المؤمن فی‏اللّه من أعظم شعب الإیمان ومن أحب فی‏اللّه وأبغض فی‏اللّه وأعطى فی‏اللّه ومنع فی‏اللّه فهو من الأصفیاء.

(تحف العقول، ص 48)

دوستى و دشمنى و بخشش و نبخشیدن (در مواردى كه عدم بخشش مطلوب است) اگر براى خدا باشد، انسان را جزء اصفیاء (برگزیدگان) كه مقامى بالاتر از مؤمنین و اتقیاء دارند، قرارمى‏دهد.