تبیان، دستیار زندگی

براساس کتیبة داخل عمارت آرامگاه و کتیبة ورودیِ نمای غربی آن ، بنای آرامگاه در 1048 به اتمام رسیده اما تکمیل بناهای وابسته به آن ، تا 1052 به طول انجامیده است .  تکمیل تزیینات بنا دست کم تا 1057 ادامه داشته است از 1041 تا چهارده سال ، هرساله شاه جهان در تاج محل مراسم عُرسی بجا می آورد  که شامل آیینهایی جهت استغفار برای متوفی بود. در دوازدهمین عرسی ، رسماً پایان کار تاج محل اعلام گردید. پس از مرگ شاه جهان در 1067، جسدش را در کنار قبر همسرش به خاک سپردند.
مُقَرْ مرمرین پیش طاقها، از چشم نوازترین تزیینات بنا به شمار می آید.
در وسط فضای مرکزی دو سنگ بزرگ مرمرین و خاتم کاری شده به صورت سنگ قبر نهاده اند که گرداگرد آنها را دیواره ای هشت ضلعی به ارتفاع دو متر با مرمر مشبک بسیار زیبا احاطه کرده است . این محوطه دو ورودی با طاقهای قوسی دارد. در سالهای اولیة ساخت بنا، بر جای دیوارة مرمرین دیواره ای از طلای میناکاری ساخته بودند که به دستور شاه جهان به شکل فعلی یا امروزی تغییر یافت.
تمام کف و دیوارهای داخل بنا از مرمر ساخته شده و اِزاره ها با مرمرهای بسیار زیبا و آراسته به نقشهای برجستة گل وگیاه پوشیده شده است.
در دو سوی عمارت مزار، بر کناره های غربی و شرقی سکوی مستطیل ، دو ساختمان کاملاً همانند و متقارن ، یکی مسجد و دیگری مهمانخانه ، با سنگ قرمز ساخته اند. هریک از این دو بنا، سه گنبد با پوشش مرمر سفید دارند. گنبد مرکزی که در میان دو گنبد کوچکتر واقع شده ، بمراتب از گنبد مرکزی عمارت مزار کوچکتر است .
نمای جنوبی مزار مشرف بر فضای باغی است که از شیوة چهارباغهای ایرانی تأثیر پذیرفته است ؛ بدین ترتیب که دو خیابان متقاطع اصلی ، باغ را به چهار قسمت مربع تقسیم می کند و هریک از این چهار قسمت سه بار به چهار قسمت کوچکتر تقسیم می شود. در محل تقاطع دو خیابان اصلی ، حوضی مربع با پنج فواره بر روی سکویی ساخته اند. طول دو خیابان اصلی باغ به هفت بخش تقسیم شده است ، بدین ترتیب که درست در وسط هر خیابان آبنمایی ساخته و در دو سوی آن پیاده رو سنگفرش باریکی کشیده اند. در دو جانب این پیاده روها دو باغچه طویل چمن کاری شده (خیابان ) وجود دارد که پهنای هریک به اندازة پهنای آبنما است و یک ردیف کاج در آنها کاشته اند. در دو سوی این دو خیابان نیز دو معبر سنگفرش عریضتر کشیده اند. در دو گوشة جبهة جنوبی باغ دو برج هشت گوش ، متقارن با دو برج گوشه های شمالی ، برآورده اند. وجود دو برج قرینة دیگر با کلاه فرنگی در وسط دیوار باغ ، واقع در دو سوی خیابان اصلیِ شرقی ـ غربی ، ضمن حفظ تقارن، باعث استحکام دیوار باغ شده است .  در امتداد ضلع جنوبی باغ ، عرصه ای مستطیل شکل به نام «جلوخانه » واقع شده است که از طریق دروازه ای باشکوه به باغ راه می یابد. در هریک از دو جبهة شمالی و جنوبی دروازه ، پیش طاق بزرگی هست که بر بالای پیشانی هریک از آنها از دو سو دو منارگونة باریک برآورده اند. در این پیش طاقها علاوه بر مقرنسهای زیبا، دو طبقه طاقنما ــ شامل سه طاقنما در طبقة اول و هفت طاقنمای کوچکتر بر بالای آنها ــ تعبیه شده است . تزیینات پشت کتیبه های پیرامون آنها مشابه تزیینات پیش طاقهای مزار تاج محل است .
در جبهة جنوبی میدان جلوخانه فضایی مستطیل شکل ساخته بودند که طول آن اندکی بیشتر از طول باغ بود. این قسمت نیز تقریباً از میان رفته و بخشهای برجا ماندة آن حفظ و مرمّت شده است . این فضا از چارسو بازار یا دو راسته بازار متقاطع تشکیل می شده و در امتداد هریک از چهار راسته بازار چهار دروازة ورودی وجود داشت . در چهار کنج این فضا، چهار کاروانسرا ساخته بودند، دو سرای متصل به فضای جلوخانه به پادشاه تعلق داشت و طرح معماری آن هندسی و منظمتر از دو سرای دیگر بود که به بازرگانان تعلق داشت . هریک از سراهای پادشاهی از 136 حجره با ایوان و حیاطی به شکل مثمن بغدادی تشکیل شده بود. ورودی هریک از این چهار سرا، در گوشه ای که به چهار سوق متصل بود، قرار داشت.
اصل تقارن به طرزی شکوهمند و ستایش انگیز در تاج محل رعایت شده است . این مجموعه یک محور تقارن طولی دارد که مستقیماً از میان هر چهار عرصه می گذرد و تمام بخشهای مجموعه آیینه وار در دو سوی آن واقع شده اند. علاوه بر این هر کدام از عرصه های چهارگانة مجموعه دو محور تقارن به شکل + دارند. جلوة کامل کاربرد محورهای تقارن را می توان در عرصة باغ مشاهده کرد. عمارت مزار نیز دو محور تقارن به شکل + و دو محور تقارن به شکل * دارد که متحدالمرکزند. اصرار طراحان بر رعایت اصل تقارن به حدی بوده است که برای ایجاد مسجد و مهمانخانه ــ که کاربرد متفاوت دارند ــ در دو سوی مزار، از نقشه ای کاملاً یکسان استفاده کرده اند.

تشکیل بناهای اصلی داخل مزار از هشت ضلعیها را می توان نمادی از درهای هشت گانة بهشت دانست. عرض چهل ذراعی هر یک از چهار خیابان اصلیِ باغ  می تواند یادآور عدد مقدّس چهل باشد.
بنای تاج محل اوج معماری دورة شاه جهان و در واقع اوج معماری آرامگاهی گورکانیان هند است.                                                                 لازم به ذكر است كه بعد از اتمام تاج محل،شاه جهان دست مهماری را كه تاج محل را ساخت،قطع كرد تا او نتواند تاج محل دیگری بسازد.
برخی معتقدند پرچین کاری در هنر ایتالیا ریشه دارد.
بنای تاج محل خیلی زود در هند مورد توجه و تقلید قرار گرفت.