تبیان، دستیار زندگی

نویسنده: حافظ عزیزی نقش ( محقق و حافظ پژوه)    http://www.daneshsara.net/adabi/----l--r-.html

تحقیقاتی كه در بارۀ حافظ بعمل آمده است از حدود شرح دیوان ، ایهامات ، تشبیهات ، تمثیل ، و استعارات و مختصری درباره مكتب و مَشرب و جهان بینی خاص او فراتر نمیرود . در مقایسه با مكتب و فلسفه و غزلیّات عارفانه او كه به حد ایجاز رسیده است و او را برای همیشۀ تاریخ جاودانه ساخته است -اینهمه ، جز مقدّمه و الفبای حافظ شناسی چیز دیگری نمی تواند باشد بی گمان بحث و صحبت درباره حافظ بسیار سخت است بخصوص اگر قرار باشد پا را فراتر گذ ارد و هر آنچه را كه از حافظ و مكتب حافظ مایه میگیرد مورد مداقّه قرار داد. درباره ماهیّت فلسفی، علمی، اخلاقی و اجتماعی حافظ –تصوّف خاصّ و عرفان عاشقانه و مشرب ملامتی و قلندری او – اصول مكتب رندی – اصطلاحات و رموز دیوان او – آنچه تا كنون موضوع بحث اندیشمندان بوده است بقدری ناكافی و به اختصار بوده است كه این باور را بوجود میاورد كه حافظ و مكتب او بخوبی و به اندازه كافی شناسانده نشده است و رسالت عظیمی را كه ادبا و محققان كوشا بر عهده دارند آنطور كه باید و شاید به انجام نرسانیده اند .

شناختن حافظ تنها با بر پایی یك نهضت علمی و ادبی میسر میگردد تشنگان وادی عشق و ادب ، علمداران این نهضت خواهند بود شراره های این نهضت عظیم را بزرگانی چون شهریار بر افروخته اند . شهریار باور داشت كه حافظ ، شعر قدیم را به كمال رسانده است شهریار نیز از جمله مردان گرانقدری است كه پیرو حافظ بوده و به سبك و سیاق او شعر سروده است . گوته درباره او میگوید : دیوان شرقی را در وصف حافظ سروده ام و اعتراف میكند كه عشق را تنها از حافظ میتوان فرا گرفت . زبان عشق حافظ دلهای هر آنكه را با غزلیات او آشنایی دارد به وجد میآورد و شوری می آفریند كه زیبایی آنرا نهایتی نیست

حریم عشق را درگه بسی بالاتر از عقل است كسی آن آستان بوسد كه جان در آستین دارد
سرّ عظمت ومحبوبیت حافظ درشوری است كه ازاشعارش میبارد . در حرارتی است كه از غزلیاتش می تراود. در اسراری است كه در دیوانش مستور است . گوته ، قافله سالار ادبیات غرب می گوید : وقتی دوّاوین شعرای جهان را در كتابخانه ام می چینم همیشه دیوان حافظ را در بالای همه قرار میدهم چون میترسم حرارت اشعارش آثار دیگر و كتابهایم را بسوزاند . بعقیدۀ حافظ راز عشق دریافتنی است نه آموختنی .

حافظ عقل را وسیله ناقصی میداند كه بر پایه طبیعت قرار گرفته است و قادر به درك ماوراء طبیعت و جهان علوی نیست . بعقید او تنها راهی كه میتوان از حضیض خاك به اوج افلاك رسید و چون قطره ای در دریای ابدیت فانی شد و بی پرده بوصال جانان و درك جمال بی حجاب او نائل گشت عشق است و بس . حافظ عشق را التهاب و انجذاب و حركت بسوی معبود مطلق و تأ ثر و شیفتگی در برابر سرچشمه حسن ازلی میداند 1.
در طول ادوار و سالیان گذشته ، حافظ شناسان و آشنایان خواجه همواره سعی در شرح و بسط غزلیات دلنشین وی داشته و هر یک با شناخت و بضاعت ادبی خویش، حافظ را شناسانده است.

چندان بیراه نخواهد بود در این مقال به نمونه ای از شرح غزل باشکوه« طربنامۀ عشق» حافظ بقلم یکی از اساتید ادبیات کشور بپردازیم:
در ازل پرتو حسنت ز تجّلی دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
در روز نخست فروغ حسن تو ای محبوب ازلی آهنگ ظهور و جلوه گری كرد ، از این نمایش جمال عشق پدید آمد و چون عشق زاده حسن است، جهان را در شور افكند و همه را در آتش خود سوخت .
جلوه ای كرد رخت ، دید مَلَک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
جمال تو نمایان شد ، ابلیس دید ، چون در فطرتش عشق نبود تا تو را عاشقانه بپرستد ، از شدّت رشك مانند آتش سوزان شد و راه بر دل آدم زد و به گمراه كردنش پرداخت ( تلمیحی دارد به آیه 16 سوره اعراف = شیطان : حال كه مرا نومید ساخته ای ، من هم ایشان را از راه راست تو منحرف می كنم آنگاه از پیش و از پس و از چپ و از راست بر آنها می تازم و بیشترین شان را شكر گزار نخواهی یافت ) .

عقل میخواست كزان شعله چراغ افروزد برق غیرت بدرخشید و جهان بر هم زد
خرد مصلحت جو مایل بود كه از آن درخش ایزدی چراغ خود را فروغی بخشد و سودی جوید ، برق رشك عشق تابان شد و شوری بپا كرد و جهان را دگرگون ساخت .
مدّعی خواست كه آید به تماشا گه راز دست غیب آمد و و بر سینه نا محرم زد
عقل مصلحت اندیش به ادّعای رقابت با عشق خواست كه در معرض اسرار غیب گام نهد ، دست نهان حق نمایان شد و برسینه خرد كه راز دار غیب نمیتوانست باشد ، كوفت و اورا دور كرد .
دیگران قرع قسمت همه بر عیش زدند دل غمدید ما بود كه هم بر غم زد
جز دل محنت كشیده ما كه غم عشق را برگزیدو درصف عاشقان بلا كش درآمد،دیگران بهره مطلوب خودرا درزندگی خوش وآسوده جستند .

جان علوی هوس چاه زنخدان تو داشت دست در حلق آن زلف خم اندر خم زد
روح قدسی یا جان پاك می خواست كه چاه ذقن تورا ببیند بكنایه یعنی خواستار وصال تو بود ، ناگزیر در چنبر گیسوی دراز شكن بر شكن تو دست آویخت ، مقصود آنكه جان از جهان برین به جهان فرودین یا عالم كثرت آمد ، چه جان را در قالب تن برای عشق ورزی با تو آفریده اند .
حافظ آنروز طرب نامۀ عشق تو نوشت كه قلم بر سر اسباب دل خرّم زد
حافظ آن زمان نامۀ شادی فزای عشق تو را به نگارش آورد كه بر سرو سامان دل شاد خود قلم محو كشید و به غم تو دل خوش كرد .

اما تحقیقات ، مطالعات و پژوهش های بعمل آمده توسط نگارنده مؤید این مطلب است که غزل فوق ورای این تفاصیل بوده و اسرار پیدا و پنهان بسیاری در آن نهفته است. در این مقاله به شرح و توضیح غزل « طربنامۀ عشق» پرداخته ام. امید است منظور و مقصود خواجه از این غزل بر همگان آشکار گردیده و این گفتار ، سرآغاز یک نهضت ادبی - علمی در شناخت بهتر « حافظ » باشد.

شرح غزل « طربنامۀ عشق » حافظ :
در ازل پرتو حسنت ز تجلّّی دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
در لحظۀ آفرینش، ( چون این مصرع دلالت بر وقوع فعلی در زمانی معیّن دارد - دم زدن- حافظ اشاره به زمانی دارد كه قبل از آن ، وجود و معنی ندارد - مراد از ازل ، آغاز غیر زمانی است ) عالم از فروغ و پرتو حسن ( كمال و جلال و جمال ) خداوند متجّلی و پدیدار گشت( ظهور یافت ) و عشق بی پایان الهی بر آن تابیدن گرفت. یعنی خدا بود و دیگر هیچ نبود ، خلقت هنوز قبای هستی بر عالم نیاراسته بود تا اینکه مادۀ نخستین ( حالت چگالی و تراكم بینهایت ماده ) به عشق لا یزال الهی آراسته گشت . دچار انفجار و آتش شد ( آتشگوی نخستین ) و عالم را تشكیل داد .
بزرگترین سؤال فیزیکدانان و کیهانشناسان معاصر این است که این روند چگونه و چرا آغاز شد؟ یعنی جهان کنونی ( آتشگوی آغازین ) از چه نشأت گرفت؟ طبق نظریۀ کوانتومی- جهان کنونی از خلاء نشأت گرفته است! از هیچ!.
ولی چگونه چنین چیزی ممکن است؟ مطابق نظریه های کوانتومی، خلاء همان هیچ نیست بلکه آکنده از ذرات بسیار ریز کوانتومی است! - اقیانوسی از ذرات ریز نامرئی – سؤال اساسی تر این است که:بر اقیانوس ذرات نامرئی کوانتومی، شعوری باید حاکم می بود و گرنه ساز و کار منظم نمی داشت و از حالت ناپایدار و نامرئی- به حالتی پایدار و مرئی- تلاشی نمی یافت. دانشمندان مباحث فوق هنوز پاسخ این سؤالات را نیافته اند ولی عرفان ، پاسخ و توضیحی روشن دارد : آیا «اقیانوسی از ذرات پنهان کوانتومی » توصیف علمی و فیزیکیِ « کنز مخفیأ لم اعرف » نیست؟ یعنی « گنج پنهانی ناشناخته»! بعبارت دیگر :« اقیانوس ذرات پنهان ناشناخته»، تعریف علمی « خداوند» است که همانا منشأ هستی است.

فیزیکدانان دلیل آفرینش یا بهتر بگوییم، دلیل ظهور و آشکار گشتن این «گنج پنهانی» را نمیدانند ولی عرفا به استناد حدیث کَنز، علت فاعلی و غایی جهان هستی را عشق می دانند:« فََاََحبَبتُ اَن اُعرَفَ»] چون دوست داشتم شناخته شوم. [ بیان علت فاعلی است و « لِکَی اُعرَف » ، بیان علّت غاییِ خلقت جهان است. بله ، دلیل آفرینش این بود که خداوند دوست داشت شناخته شود. حال وقتی سؤال میشود: خداوند دوست داشته توسط چه و که شناخته شود؟ پاسخ این است که « فخلقت الخلق لكی أعرف» ، پس خلق کردم مخلوقات ( خلق ) را، تا مرا بشناسند. این را خدا شناسی نامیم.
مولانا نیز معتقد است: جهان از عشق، و برای عشق پدید آمده است.
گنج مخفی بُد ، ز پرّی چاک کرد خاک را تابان تر از افلاک کرد
گنج مخفی بَد ، ز پرّی جوش کرد خاک را سلطانِ اطلس پوش کرد

ظلمت بود ، جهل بود ، عدم بود ، سرد و تاریك
و در دایره امكان هنوز تكیه گاهی وجود نداشت .
خدا كلمه بود . كلمه ای كه هنوز القا نشده بود ، خدا خالق بود .
خالقی كه هنوز خلا قیتش مخفی بود ، خدا رحمان و رحیم بود.
ولی هنوز ابر رحمتش نباریده بود . خدا زیبا بود .
ولی هنوز زیباییش تجّلی نكرده بود . خدا قادر و توانا بود .
ولی قدرتش هنوز قدم به حوزه عمل نگذاشته بود .
در عدم چگونه كمال و جلال و جمال خود را بنمایاند ؟
در سكوت چگونه زاییده شود ؟ در جمود چگونه خلاقیت و قدرت تظاهر كند ؟
حافظ پژوهان معتقدند: این غزل مصداق حدیثِ نبویِ ] كنت كنزا مخفیا لم اعرف، فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لكی أعرف...[ بوده و یقیناً حافظ ،علت آفرینش را به انگیزه عشق می داند و آنرا « حرکت حبّی » یا « انگیزش عشقی » می خواند و اگر این عشق و محبت نبود عالم به عین وجود در نمی آمد.