تبیان، دستیار زندگی

مفهوم تعاون، و شرکت­­های تعاونی و تمایز آن از دیگر واژه‌های مشابه در این قسمت توضیح داده میشود

از آنجا كه واژه تعاون در نظر و عمل، با سایر واژه‌های مشابه "دگریاری" و‌ "خودیاری" از سوی بسیاری از جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان یكی انگاشته شده و در مواردی به جای هم استعمال می‌شوند، بنابراین، در اینجا اجازه دهید كه قبل از پرداختن به سایر موارد، ابتدا به تعریف این واژه و تفكیك آن از سایر واژه‌های مشابه همچون دگریاری و خودیاری بپردازیم. فرهادی انواع یاریگری را برحسب دو عامل سمت‌وسوی كنش یاری و سادگی و پیچیدگی این كنش به شرح ذیل تقسیم‌بندی كرده است:

الف- برحسب سمت‌وسوی كنش؛ در این قسمت انواع یاریگری در جامعه سنتی به سه گروه تفكیك شده است، این سه گروه عبارتند از:
1.دگریاری: كنشی است یك‌سویه، عمودی یا افقی، كه بین همترازان یا ناهمترازان (بین فراتران و فروتران، توانایان و ناتوانان) جریان می‌یابد، چه در زمینه‌های عینی و مادی و چه در زمینه‌های ذهنی و معنوی.
2.همیاری: جریانی است دوسویه و افقی كه  اغلب بین كسانی كه كم‌وبیش تواناییهای مشابه و یكسان دارند (همترازان) یا كسانی كه می‌توانند تواناییهای همدیگر را تكمیل یا كمبودهای یكدیگر را جبران كنند، به وجود می‌آید. در تفاوت دگریاری و همیاری، میتوان مورد اول را به بخشش و مورد اخیر را به نوعی مبادله و معاوضه تشبیه كرد.
3.خودیاری: جریانی است كه در آن افراد یا در مالكیتی و حتی كمیاب به صورت مشاع و تفكیك‌نشده سهیم هستند و همین امر آنها را در اجرای وظایفی نیز سهیم و ملزم می‌كند (خودیاری مشاع) و یا هر فرد برای خود و با ابزارهای شخصی خود كار می‌كند، اما كار را  در گروه و فضای گروهی انجام می‌دهد و از خواص و نیروی شگفت‌آور و لذّت كار گروهی بهره‌مند می‌شود (خودیاری مفروز) (فرهادی، 1373، صص 67-52).

اما برای تعاون نیز تعاریف مختلفی ارائه شده است؛ تعاون به زبان ساده یعنی همكاری. هنگامی كه فردی نتواند به تنهایی كار یا فعالیت زندگی را انجام دهد، راه درست آن است كه از دیگران كمك گیرد تا آن كار را به صورت دسته جمعی انجام دهند. این شیوه كار را تعاون می‌گوییم (عباسی، 1377). تعاون یعنی به هم كمك كردن، مدد كاری كردن ـ از ریشه عون گرفته شده و به باب تفاعل رفته است، یكی از ویژگی‌های باب تفاعل این است كه بیان كننده كارهای است كه انجام آن نیازمند دو و یا چند فرد دارد یعنی مستلزم همكاری و مشاركت می‌باشد و تعاون به معنی وسیع و عام آن همانا همكاری و مشاركت دسته جمعی مردم در حل مشكلات اقتصادی و اجتماعی آنها است (عمید، 1369). می‌دانیم كه مردم در زندگی خود با مشكلات زیادی روبرو می‌شوند. برای حل این مشكلات هیچ فردی دارای توانایی و امكانات مناسب و كافی نیست، بنابر این برای داشتن زندگی بهتر، باید مردم با یكدیگر و با مشورت همدیگر، مشكلات را حل نمایند. تعاون یكی از راههای شناخته شده برای حل مشكلات زندگی است، زیرا با كار گروهی و مشورت، مشكلات و مسایل انسان راحتر حل خواهد شد (پیشین، 7).

به عبارت دیگر تعاونی یك موسسه خود جوش و اختیاری می‌باشد كه توسط اعضای خود بوجود آمده و خدمات رسانی بر آنها را بر عهده می‌گیرد. تشكیل تعاونیها به این جهت صورت می‌گیرد كه كالا و خدمات مناسب را به اعضای خود ارایه نماید و زمینه‌ای را بوجود می آورد كه اعضاء سرنوشت اقتصادی و اجتماعی خود را به دست گیرند. تعاونیها كمتر با شكست روبرو می‌شوند برای اینكه ملاك و معیار خدمت اعضا كانون تلاش محلی و منطقه‌ای میباشد (Mackay, 2000). گذشته بر حسب ضرورت زندگی اجتماعی و به صورت غیر رسمی وجود داشته است. اما نهادهایی كه امروزه به اسم شركتهای تعاونی شكل گرفته‌اند و حالتی رسمی و علمی دارند با همكاریهای سنتی پیوند می‌خورند زیرا عامل اصلی كه تعیین كننده ماهیت تعاون در شكل سنتی و امروزین آن است همان پدیده همكاری است كه تعدادی افراد برای حل مشكلات خود به آن متوسل می‌شوند. بر این اساس همكاریهای سنتی پیش از ظهور اقتصاد بازار (اقتصاد پولی) و در جوامع بسته و خود مصرف بوجود آمده‌اند. در حالیكه شركتهای تعاونی یا تعاونیهای رسمی در جامعه‌ای كه روابط جدید اقتصادی و اقتصاد بازار در آن حكم است، امكان تشكیل و توسعه یافته‌اند (انصاری، 13150: 74-148).
لازم به ذكر است كه درباره شركتهای تعاونی 4 تعاریف مختلفی از جانب صاحبنظران مطرح شده است برای جلوگیری از اطناب كلام تنها به دو تعریف بسنده می‌شود. تعاونی موسسه‌ای است كه از طرف اعضای سازمان یافته ایجاد می‌گردد و توسط خود آنها اداره می‌شود و به تدارك و ارایه خدمات به اعضا به قیمت تمام شده می‌پردازد. و یا به عبارت دیگر شركت تعاونی سازمانی است اقتصادی و اجتماعی كه از تجمع آزادانه و داوطلبانه افراد به منظور مشاركت هر چه بیشتر در فعالیتهای خاص برای رسیدن به هدف مشترك اعضا بوجود آمده است. و یا می‌توان گفت شركت تعاونی، سازمانی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است كه هدف آن حل مشكلات، تامین رفاه و زندگی بهتر برای اعضا است. برای اینكار اعضا از راه تعاون و همیاری، دست به دست یكدیگر داده واز هیچ تلاشی كوتاهی نمی‌كنند (همان).

شكل‌گیری اندیشه‌های تعاونی
نظریات و دیدگاههای علمی مطرح‌شده در زمینه مباحث تعاونیها محصول اندیشه‌های دانشمندان اروپایی است كه عمدتاً در قرون 18 و 19 مطرح شده‌اند. اگرچه سن سیمون (1825-1760) فرانسوی دیدگاههایی درخصوص تعاونیهای مطرح كرد و خوشبختی بشر را در تعاون و همكاری جستجو می كرد. اما تفكرات او هرگز مورد استقبال مردم قرار نگرفت و موفقیتی در این زمینه كسب نكرد. در حالیكه رابرت اون (1858-1771) انگلیسی برای اولین بار مفهوم تعاون را در مقابل واژه رقابت بكار برد و چون خود مالك یك كارخانه بود، بنابراین در یك اقدام عملی علیرغم میل شركای خود سازمان كار مؤسسه خود را براساس مشخصات یك شركت تعاونی بنا نهاد و اصلاحاتی را در این خصوص انجام داد. او برای ترویج و گسترش دیدگاههای خود علاوه بر سفر به اقصی نقاط اروپا به كشورهای امریكا، امریكای لاتین و مكزیك سفر كرد و قدمهای عملی زیادی در زمینه ایجاد دهكده‌های تعاونی برداشت (طالب، 1376).

فلیپ بوشه (1861-1796) كاتولیك مذهب كه از طرفداران دیدگاههای سن سیمون بحساب می‌آید برای اولین بار طرح تعاونیهای تولید را مطرح كرد. در حالیكه ویلیام كینگ (1866-1786) پزشك انگلیسی با الهام از نظریات اون و با تأكید بر قدرت و اهمیت مصرف‌كنندگان به ایجاد و گسترش تعاونیهای مصرف تأكید داشت و در ایجاد قریب به 300 تعاونی مصرف در انگلیس نقش مهمی ایفا نمود و برای گسترش تفكرات تعاونی مجله تعاون را در این كشور منتشر نمود. دیدگاههای لوئی بلان در خصوص تعاونیها بیشتر با ساختار اجتماعی – اقتصادی كشورهای سوسیالیستی سنخیت داشت با همین تفكرات او مورد استقبال كشورهای سوسیالیستی بویژه یوگسلاوی قرار گرفت و تعاونیهای زیادی در قالب كارگاهها اجتماعی در این كشورها ایجاد گردید. او بر نقش دولت در ایجاد و گسترش تعاونیها تأكید داشت و در صورت عدم توان نمایندگان تعاونیها در اداره امور آنها، این امر را بطور موقت وظیفه دولت تلقی می كرد. شارل فوریه كه از بانیان فكر ایجاد تعاونیهای تولید محسوب می شود، برای حذف واسطه ایجاد تعاونیهای مصرف و همكاری نزدیك بین تعاونیهای تولید و مصرف را توصیه می كرد. فوریه معتقد بود كه برای حذف واسطه ها باید سازمانی نیمه دولتی برای توزیع محصولات تولیدی ایجاد گردد. از نظر او این سازمان باید اجناس و كالاهای مصرفی را مستقیماً از تولیدكننده خریداری و به نسبت تعیین شده بین افراد جامعه توزیع نماید وی شهرداریها را موظف به دخالت در امور توزیع خواربار می دانست (نظام شهیدی و علیزاده اقدم، 1378، ص 8).

هرچند ایده‌ی اولیه تعاونیها زاده شرایط اجتماعی – اقتصادی اروپای قرن 18 بویژه انگلستان می‌باشند، اما اصول و سیاستهای حاكم بر تشكیل و مدیریت تعاونیها به شیوه‌ای بوده است كه در شرایط اقتصادی و اجتماعی سایر جوامع اروپایی و حتی كشورهای دیگر نیز قابل اجرا بوده است. بنابراین، این الگوی فعالیت با همفكری و تبادل نظر كارشناسان كشورهای مختلف بطور وسیع در سراسر جهان اشاعه یافته و نقش ارزنده‌ای در فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی این جوامع بازی كرده است. دستاوردهای حاصل از فعالیت این نهادهای اقتصادی باعث توسعه روزافزون آنها در نقاط شهری و روستایی گردیده و الگوی فعالیت این جوامع را تحت تأثیر قرار داده است. این امر بویژه در كشورهایی كه شالوده سازمانهای اجتماعی آنها بر سنتهای باستانی و فرهنگ یاریگری استوار بوده، اصل همكاری و فعالیتهای دسته‌جمعی، زمینه بسیار مساعدی برای پیشبرد و توفیق در فعالیتهای تعاونی فراهم آورده است.

این دیدگاهها و تجربیات بعنوان یك پدیده عاریتی همگام با بسیاری از كشورهای در حال توسعه، وارد ایران گردید و در عرصه‌های مختلف به اجراء درآمد. اگرچه با تصویب قانون تجارت در سال 1303 موادی از آن به موضوع تعاونیهای تولید و مصرف اختصاص یافت، اما فعالیت رسمی تعاونیها در ایران در سال 1341 با تشكیل اولین شركت تعاونی روستایی در منطقه داورآباد گرمسار آغاز گردید. براساس این قانون «شركت تعاونی شركتی است از اشخاص حقیقی و یا حقوقی كه به منظور رفع نیازمندیهای مشترك و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی شركاء از طریق خودیاری و كمك متقابل و همكاری آنان و تشویق به پس‌انداز بر اساس اصولی كه در قانون تصریح شده است، تشكیل می‌شود». در این قانون، ماده 18 شركتهای تعاونی را به سه دسته به شرح زیر تقسیم می‌كند:

الف) رشته كشاورزی شامل تعاونیهای كشاورزی و روستایی؛
ب) رشته مصرف شامل تعاونیهای مصرف‌كنندگان، مسكن، اعتبار و آموزشگاهها؛ و
ج) رشته كار و پیشه شامل تعاونیهای كار، صاحبان حرف و صنایع دستی، صاحبان صنایع كوچك و كسبه، صاحبان مشاغل آزاد و صیادان.
آنچه كه مسلم می‌باشد، این است كه اشكالاتی بر این تقسیم‌بندی وجود دارد، ازجمله اینكه تعاونیهای اعتبار در رشته مصرف طبقه‌بندی شده و قابلیت این نوع تعاونیها را به وام مصرفی محدود كرده است. مهمتر این اینكه شركتهای تعاونی حمل و نقل بطوركلی از تقسیم‌بندی حذف گردیده است. در حالیكه این نوع تعاونیها بویژه در زمینه حمل و نقل زمینی و دریایی بسیار ضروری بنظر می‌رسند و می­توانند بعنوان واحدهایی موفق عمل كنند (همان، ص 61).

تعاون در اندیشه‌های صاحبنظران
بی‌اغراق می‌توان گفت كه سابقه تعاون و همیاری به اندازه تاریخ بشر قدمت دارد. مطالعه تاریخ گذشتگان، صحت چنین مدعایی را گواهی می‌دهد. بواقع، تعاون یكی از بنیادی‌ترین كنش‌های متقابل پیوسته بوده و از گذشته‌های دور تا كنون در میان اجتماعات شهری و روستایی مرسوم بوده است. تعاون و یاریگری همواره از سوی جامعه‌شناسان، روانشناسان و روانشناسان اجتماعی، بعنوان یكی از مشخصه‌های مهم در بسیاری از تعاریف گروه و حتی جامعه وارد شده است. برخی جامعه‌شناسان در تعریف خود از جامعه، به همكاری و معاضدت بعنوان عامل بقاء و تأمین وسایل زندگی افراد و جامعه اشاره كرده و معتقدند كه جامعه، گروه وسیع و پردوامی است مركب از كثیری زن و مرد و كوچك كه وجوه اشتراك فراوان دارند و برای بقاء و استمرار خود همكاری می‌كنند و سازمان‌های متعددی به وجود می‌آورند (وثوقی، 1371، ص 50).
مطهری بر این عقیده است كه : «جامعه مجموعه‌ای است از انسانها كه در جبر یك سلسله نیازها و تحت نفوذ یك سلسله عقیده‌ها و آرمانها در یكدیگر ادغام شده و در یك زندگی مشترك غوطه‌ورند» (وثوقی ،1371، ص 50). هایز معتقد است كه «انسان در آغاز بطور منزوی زندگی می‌كرد و پیوسته با همنوعانش در جنگ و ستیز بود و در محیط وحشت و ترس می‌زیست و همواره مورد تجاوز افراد دیگر  قرار داشت. اما با نیروی عقل و فراست دریافت كه اگر با افراد همنوع خود متحد می‌شود، میتواند در صلح و صفا و در محیطی آرام و دور از ترس و وحشت بسر برد و بدین ترتیب، جامعه منظم و آرام پدید آید» (وثوقی، 1371، ص 56). ابن‌خلدون نیز معتقد  است كه «بدون همكاری و همیاری، بقاء جامعه امكانپذیر نیست (وثوقی، 1371، ص 57). پیاژه نهایت تحول جوامع بشری را جامعه مبتنی بر تعاون  آزادی دانسته و به دو جامعه اشاره كرده و سیر تطور جوامع را از جامعه نوع اول به جامعه نوع دوم می‌داند. این دو جامعه شامل‌اند از: