تبیان، دستیار زندگی

تجربه ها, دستاوردِ راه های پیموده شده, کارگشاند, روشنایی آفرین اند, راه می نمایانند, افقها را روشن می دارند, از راه های پرسنگلاخ, دُرشتناک, بی راهه ها, کژرویها و بیهوده کاریها پرهیز می دهند.

تجربه ها, ردِ گامهای مردانی که راه, ساحَت و یا سرزمینی را گشوده و یا دلِ شبی را شکافته, نقبی به سپیده زده اند, مشعلهای فرا راه اند, سنگ نشان, رایَتِ همیشه افراشته که انسان و کاروان انسانی را از ره گم کردکی, زمین گیری و گرفتاری در گردابهای نفس گیر زندگی می رهانند.

کاروانهایی که به سلامت و با کم ترین آسیب, بیابانهای قفر و دهشت انگیز را درنوردیده و از گردنه های دشوار گذر گذشته اند, و یا ملتها و امتهایی که به قلّه های سعادت و بهروزی و تعالی فرا رفته اند, بی گمان از تجربه های ناب, زلال و درخشان, بیش ترین و دقیق ترین بهره ها را برده و دقیقه های آنها را در مرحله به مرحله حرکتِ خود به کار بسته اند وگرنه از آنها نشانی در دست نبود.

تمدنها, بر تجربه های بشری استوارند. جامعه هایی که از اُفق آنها تمدن بردَمیده, در درازای حیات خود, هیچ چیز از تجربه های بشری را در عرصه ها و حوزه های گوناگون فروگذار نکرده اند. همه جا را رصد کرده و هر حرکت بنیادین, اندیشه آزمون شده, تجربه راهگشا, کانونِ گرم و شعله ای فروزان در دلِ تاریکی را به رصدگاه خود آورده و در کارگاه فکری خویش, همه زوایای آن را وارسیده و حرکت نویِ خود را بر آن شالوده بنیان گذارده اند.

حوزه های علمیه, که پشتوانه استوار برای حرکت اسلام ناب در تمامی دوره ها و روزگاران بوده و زلالی و رخشانی آن را همیشه و همه گاه تضمین کرده اند, از این قاعده مستثنی نیستند و بر این مدار می چرخند, یعنی همیشه و در همه روزگاران و آنات باید برای نو شدن و به اندیشه های روز آراسته گردیدن, از تجربه ها بهره برند, از برگ برگِ کارنامه درخشان کسانی که جویندگان دانش دین را دقیق آموزش داده, تربیت کرده و منزل به منزل آنان را سیر داده, تا به کمال رسانده اند.

آگاهی دقیق و همه سویه از چگونگی اداره مدرسه هایی که بر لَبِ برکه حوزه های بزرگ رویده, بالیده و به بار نشسته اند, برای دگرگونیهای بزرگ, کارساز و نقش آفرین خواهد بود.

حوزه های بزرگ شیعه, اگر بخواهند همچنان بر تارَک جامعه شیعی بدرخشند و اسلام ناب را که در مکتب اهل بیت جلوه گر است, به سینه ها جاری سازند و به کامهای تشنه بچشانند و همیشه طلایه دار و رائد امت اسلامی باشند, باید کسانی را که از هوش, دقت, همه سونگری, اندیشه روشن و پاک از رسوبات ارتجاعی و لبالب از آموزه های اسلام ناب اند, به کار گیرند, تا هرگونه تلاشی که از گذشته های دور تا امروز در راه اصلاح حوزه ها انجام گرفته و هرگونه اندیشه و طرحی که در میدان عمل, زیبا درخشیده و کارآمدی خود را نمایانده, رَصد کنند و پس از بررسیهای دقیق, در راستای تحول بزرگ از آنها بهره گیرند. و در این راستا, آنی از تلاش شبان و روزانِ کسانی که نقبی به روشنایی زده و دگرگونی در ساختارِ تعلیم و تربیت حوزه و مدرسه ای پدیده آورده و گروه هایی از طلاب جوان را درپرتو اندیشه, طرح و برنامه و سلوک اسلامی انسانی خود پرورش داده و شکوفانده اند, غافل نمانند.

مجله حوزه, که همیشه, از اوان شکل گیری تاکنون, تلاش ورزیده در جهت و راستای تحول بزرگ, گامهایی بردارد, در این شماره برگهایی از یک مدیریت موفق را ورق می زند و فرازهای زیبای آن را می نمایاند و در بخش پایانی, دانش آموختگان مدرسه موسوی نژاد, و پرورش یافتگان در حوزه اخلاقی و فکری مدیر این مدرسه, از بهره های علمی و معنوی که از مدرسه برده اند سخن می گویند و اوجها و زیباییهای آن را ترسیم می کنند.

حوزه: جناب استاد از این که دعوت ما را برای این گفت و گو پذیرفتید, سپاسگزاریم. با توجه به این که حضرت عالی مؤسس این مدرسه بوده اید و بیش از چهار دهه مدیریت آن را نیز خودتان در دست داشته اید و در حوزه مشهد, به عنوان مدرسه ای موفّق در برنامه های درسی و تربیت اخلاقی طلاب, زبانزد است, بفرمایید چه انگیزه ای سبب شد به چنین کار بزرگی دست بزنید.

استاد: بسم اللّه الرحمن الرحیم. با این که بنده زیاد اهل ارتباط با بیوت و علمای حوزه نبودم, اما به لطف خدا توانستم بر این کار موفق شوم. چون به واقع, انگیزه ام خالص بود و نظر به هیچ چیزی نداشتم و کسی که صادقانه کار کند خدا کمک می کند.

من پانزده سال خوب درس خواندم و خوب هم تدریس کردم. از همان ابتدا, هر کتابی را که خواندم, به تدریس آن می پرداختم. یادم هست صرف میر که می خواندم بعد از آن که ده باب اول تمام شد, در حال خواندن ده باب آخر آن بودم, اما هنوز تمام نکرده بودم که از اول آن شروع به تدریس کردم.1 و بعدها تا مکاسب و کفایه در حدّ مقبول تدریس داشتم. بسیاری از فضلای فعلی حوزه مشهد, در درس بنده شرکت می کرده اند. درس و تدریس ادامه داشت, تا این که مشکل جسمی برایم پیش آمد یکی ضعف شدید چشم و دیگر سردرد شدید به طوری که دیگر نتوانستم درس و تدریس را بدرستی ادامه بدهم. با خودم گفتم چه کار می توانم بکنم؟ آن وقتها مدرسه ها خیلی نظام و نظم درستی نداشتند. کسانی که وارد حوزه می شدند, با آن که خانواده هاشان امید داشتند افرادی به درد بخور و ملاّ بار بیایند و به درد اسلام و دین بخورند; اما چون بر مدرسه ها برنامه درستی حاکم نبود, بیش تر هدر می رفتند و ضایع می شدند.

یادم هست چند نفر از بازاریها را که می شناختم, بچه های شان را گذاشتند برای طلبگی, چند سالی که گذشت, دیدند موفقیتی ندارند, از مدرسه بردند کنار خودشان برای کار در بازار. اینها را که می دیدم رنج می بردم و علاقه پیدا کردم که اگر بشود مدرسه ای تاسیس شود, تحت نظم و برنامه درستی باشد تا افراد از تحصیل شان نتیجه بگیرند. اما هرگز فکر نمی کردم خودم به عنوان مؤسس و مدیر مدرسه باشم, چون شناخته شده نبودم; لذا به افرادی که در حوزه شناخته شده بودند و شخصیتی بودند, پیشنهاد تأسیس مدرسه می دادم.

مثلاً به آیت اللّه مروارید, رحمة اللّه علیه, گفتم: شما مدرسه ای راه بیندازید, کار داخلی آن با من; چون من درسها را بلدم, کاری هم ندارم می توانم خودم را وقف آن جا کنم و بر نظم و برنامه آن نظارت داشته باشم.

ایشان فرمودند: این کار, کار مراجع است. درست هم می گفتند چون قدیم هر مدرسه ای به نام یکی از مراجع بوده است; مثلاً در نجف مدرسه مرحوم آخوند خراسانی و…

به مرحوم حاج آقا حسین شاهرودی گفتم و همین طور به حاج آقای سیدان و دیگران پیشنهاد دادم; اما هیچ یک از اینان نپذیرفتند.

در یکی از روزها در مسیر منزل, نزدیک ظهر, با مرحوم میرزا جواد آقای تهرانی, رحمة اللّه علیه مصادف شدم. با ایشان پیشنهادم را مطرح کردم که مدرسه ای ایجاد شود تحت نظارت و نظم برای این که وقت طلبه ها هدر نرود. ایشان فقط گوش کردند و هیچ نگفتند, تا این که از هم جدا شدیم. فردا ظهر که رفتم خانه, خانواده گفتند کسی در زد گفت: من جوادم. شما نبودید, رفتند. من عصر همان روز خدمت ایشان رسیدم. احوال پرسی کردند و فرمودند:

من آمدم به شما بگویم که این کار را خودتان بکنید. این فرمایش ایشان تصمیم جدّی ای در من ایجاد کرد.

شخصیت دیگری که مرا به این کار سوق داد, مرحوم آیت اللّه کوهستانی بودند. در یکی دو سال پیش از آن تصمیم, وقتی مشهد مشرف می شدند, من خدمت ایشان می رسیدم, ایشان هم از طریق افرادی من را شناخته بود که تدریسهایی در حوزه دارم.

من در جاهایی از جمله در مدرسه جعفریه درس می گفتم.

مرحوم شیخ غلامحسین تبریزی مدرسه جعفریه را دایر کرد و شرط کرده بود که طلاب این مدرسه در روز چهار درس باید داشته باشند: فقه, تفسیر, عقاید و حدیث. اینها جزو وقف نامه مدرسه است. در دوره اول عمل کردند و وسیله ی اجرای آن هم بنده بودم. آن زمان در همین خانه که الان مدرسه است می نشستم و با مدرسه جعفریه همسایه بودیم.

من در این مدرسه هر روز صبح, غیر از پنج شنبه و جمعه, پس از طلوع آفتاب درس تفسیر داشتم, بعد درس لمعه می گفتم و روز پنج شنبه و جمعه هم قسمت اول اصول کافی, بحث توحید را برای آنان تدریس می کردم که هم جنبه حدیث داشت و هم عقاید. این تدریسها چند سالی طول کشید و برای شاگردان مدرسه هم اثربخش بود. لذا آن دوره اول که حدود سی نفر طلبه داشت, هیچ ضایعات نداشت همه شان آدمهای بدرد بخور شدند.

خلاصه پیش مرحوم آیت اللّه کوهستانی از درسهای بنده صحبت شده بود و در سفری که به مشهد آمدند خدمت شان رسیدم. وضعیت من را پرسیدند. گفتم این درسها را می گویم. فرمودند: به ادبیات اینان هم برس. این نَفَس ایشان هم مانند نَفَس مرحوم میرزا جوادآقا تهرانی در من تأثیر گذاشت.

شخص دیگری که سبب تأسیس این مدرسه شد, صاحب همین خانه (مدرسه) است. وی فردی بازاری بود و اخلاص فوق العاده داشت. زیرا معمولاً آنانی که کارهای خیر انجام می دهند و مدرسه می سازند دوست دارند اسم شان برده شود. عکس شان را بزنند, خودشان می آیند در مدرسه و گاهی اظهار سلیقه می کنند و گاه باعث اختلال در مدیریت و آموزشهای مدرسه پیش می آورند; ولی این بزرگوار کوچک ترین توقع و دخالتی در امور مدرسه نداشت. حتی گاهی برای عمامه گذاری طلاب دعوت می شد, ولی اصلاً اعتنایی به این که این خانه را واگذار کرده است, نداشت. در خانه اش مجلس روضه داشت, توقع این که طلاب مدرسه به مجلس روضه اش بروند و از این گونه مسائل, اصلاً اهل این حرفها نبود.

خلاصه این مسائل دست به دست هم داد و در سال 1349 این جا تأسیس شد.

حوزه: شرط تحصیلی داشته اید که افراد از چه مقطع تحصیلی وارد مدرسه بشوند.

استاد: خیر نبوده است, نه شرط تحصیلی و نه شرط سنی, بلکه میزان علاقه, قدرت فهم و سلامت نفس شرط اصلی بوده است.

سرمشق را امام صادق(ع) در آن حدیث عنوان بصری داده است. عنوان بصری چندین مرتبه خدمت امام آمد تا علم بیاموزد ولی امام برای این که علاقه مندی و روحیه اش را به دست آورد او را ابتداءً نپذیرفت.

لذا هرکسی که آمد هرچند استعدادش هم خیلی خوب باشد, نمی توان پذیرفت. همان گونه که گفتم ابتدا تکالیفی را برای فردی که مراجعه می کرد معین می کردیم بعضی افراد می رفتند و دیگر نمی آمدند. مثلاً گفته می شد برو فلان مطلب را حفظ کن و بیا. خوب بعضیها دیگر نمی آمدند, اما کسی که واقعاً علاقه مند به طلبگی است, اگر ده مرتبه هم رانده شود, دوباره می آید. این چنین فردی باید گزینش شود. حتی از میان کسانی که شرط سنی را ندارند و یا به شغل دیگری اشتغال دارند و می توانند به صورت پاره وقت شرکت کنند.

امام(ع) چندین مرتبه عنوان بصری را راندند. می خواستند ببینند از جاهای دیگر کنده و بریده می شود یا خیر؟ اما او مرتب به امام(ع) مراجعه می کرد. حتی داخل مسجد پیامبر(ص) رفت, نماز خواند و از خدا خواست تا قلب حضرت را نسبت به او مهربان کند. این بار که می آید امام(ع) کمی بر او ملاطفت می کنند و او هم خوشحال می شود. آن وقت امام(ع) وارد تعلیم و تربیت اش می شوند.

حوزه: از میان افراد پذیرش شده ریزش هم داشته اید؟

استاد: بوده است ولی خیلی اندک.

حوزه: بعد از پذیرش, مرحله دیگری هم برای سنجش افراد تازه وارد داشته اید؟

استاد: بلی. برای این افراد دوره صرف را خودم با آنان کار می کردم, تا اولاً, بتوانم روحیه شان و استعدادهای شان را دقیق تر به دست بیاورم و ثانیاً, برای آنان جهت دهی اولیه را داشته باشم. استعدادهای شان که به دست آمد باید آنان را تقسیم کرد, چون از جهت استعداد متفاوت اند و همه شان را با هم نمی توان پیش برد. بر اساس قوت و ضعف استعداد به سه گروه تقسیم می کردیم. زیرا آنان که استعداد قوی تری دارند, باید دست کسی سپرد که زودتر جلو بروند و ضعیف ترها آهسته تر و با مباحثه و کار بیش تر. این برنامه سبب می شود تا استعدادها به پای هم معطل نشوند و هرکس با هر توانی که دارد جلو برود.

حوزه: فرمودید برای ورودیها درس صرف را خودتان می گفتید, چه کتابی متن درسی بود.

استاد: صرفی که من می گفتم با آن چه که متداول است, فرق داشت, نه (صرف میر) محض بود و نه (صرف ساده) یک درس صرف با روش خاص بود. روز اول به آنان گفته می شد تنها چیزی که لازم است بیاورید, یک دفتر و یک قلم است. دو کلمه به آنان درس می دادم; اما می گفتم که ده دوازده ساعت کار لازم دارد. به این نحو که علائم صیغه های فعل ماضی را به آنان می گفتم که چگونه چهارده صیغه می شود, بعد می گفتم بروید موادی و کلماتی که عربی است و در فارسی هم زیاد به کار می رود, پیدا کنید و صیغه سازی کنید و معانی اش را بفهمید. مثلاً (ذهبتُ) یعنی من رفتم. (ذهبنا) یعنی ما رفتیم. (ذهبتم) یعنی شما رفتید. خوب این را نسبت به ذهب یاد گرفتید سایر کلمات, مانند: نصَر, جلَس, سجَد و… مثل ذهب است بروید پنجاه کلمه را صیغه سازی کنید و بیاورید.

ییاد دادن این مطلب خیلی طول نمی کشد; اما برای شاگرد ده تا دوازده ساعت کار لازم دارد و تا یاد نگیرد نباید عبور کرد. فردا که می آید شاید چهل یا پنجاه واژه را درست کرده باشد; اما برای این که خوب یاد بگیرد و مسلط شود, بعضی وقتها این کار تا سیصد واژه ادامه می یافت. خلاصه این گونه کار با افراد تازه وارد به مدت سه چهار ماه جلو می رفت, تا درس صرف تمام شود و در ضمن شاگرد ارزشیابی شود.

حوزه: یکی از برنامه های سازنده و رشد دهنده برای طلاب, برنامه های جمعی است. در برنامه های جمعی استعدادها شکوفا می شود, افراد همدیگر را بهتر می شناسند, هرکسی به قوت و ضعف خود بهتر آشنا می گردد و مهم این که مسؤولان و برنامه ریزان و مربیان در می یابند که چگونه باید افراد را مدیریت معنوی کنند. آیا حضرت عالی برنامه های جمعی برای شاگردان داشتید؟

استاد: بله. یکی از برنامه های جمعی مدرسه شرکت در نماز جماعت بود که در ضمن آن آموزشهای دیگری نیز داده می شد. اولاً به آنان عملاً آموخته می شد که در صف نماز مرتب و منظم شانه به شانه بایستند. ثانیاً آن که اذان و اقامه گفتن, خواندن تعقیب نمازها, صحبت بین دو نماز به شاگردان واگذار می شد و اینها جنبه آموزشی داشت. همین طور افرادی از همین شاگردان در سطح بالاتر این برنامه ها را تنظیم و مدیریت می کنند. یعنی هم شخص را تعیین می کند و هم نوع تعقیب خاص را و هم مشخص می کند که چه کسی چه مطلبی باید بین نماز بیان کند. که نوعاً آداب خوابیدن, آداب غذا خوردن, آداب نماز و… یعنی آداب اسلامی را بگویند که آسان هم هست و یا یک مسأله بیان کند.

نیم ساعت صبحها برنامه ی صبحگاهی است. صبحگاهی عبارت است از سخنرانی بنده در موضوعات مختلف: اعتقادی, معنوی, تربیتی, اخلاقی و تفسیر دعاها, مثل دعای مکارم الاخلاق و… .

در برنامه صبحگاهی که با محوریت مسائل اخلاقی, تربیتی جلو می رود, دو نکته درخور توجه است:

1. این که یک مطلب که گفته می شود, آنقدر ادامه پیدا کند تا در ذهنها خوب جا بیفتد.

هر روز مطلبی گفته نشود, باز روز بعد مطلب دیگر. مثلاً به مناسبت دعایی که خوانده می شد و موضوع حمد خدا در آن مطرح بود, شاید نزدیک دو ماه درباره حمد خدا بحث می شد.

2. این که فرد سخنران هم باید ثابت باشد. اگر این گونه باشد تأثیرگذاری آن بیش تر است. علاوه بر آن, در این جا به شاگردان تأکید می شود که دو درس: صبحگاهی (درس اخلاق) و عصر (درس احکام) درس اصلی است و باید همه حاضر باشند و اصلی بدانند. حتی اگر در درسهای دیگر مثل ادبیات و… بی انضباطی یا ضعفی نشان دادند, خیلی سخت گرفته نمی شود. ولی نسبت به این دو درس هیچ گونه اغماضی در کار نیست. چون طلبه نخست باید خودش ساخته شود بعد به سازندگی دیگران بپردازد و نیز وظیفه اولیه اش آن است که احکام شرعی اش را به خوبی یاد داشته باشد. حتی برای این که طلاب با احکام بهتر آشنا شوند, بعضی از مسائل را استاد به گونه عملی آموزش می دهد مثل وضو گرفتن, تیمم کردن, تجهیز میت, ذبح گوسفند و… .

حوزه: آیا غیر از جلسه صبحگاهی که هر روز به عنوان درس اخلاق بوده است, فرصتهای دیگری برای تذکرات اخلاقی ایجاد می کردید.

استاد: کسانی که یک کتاب را تا آخر پیش من خوانده اند, می دانند که من در لا به لای درسها, حتی درس ادبیات, به مناسبت تذکرات اخلاقی می دادم.

مثلاً صمدیّه که درس می دادم به این جا که می رسید:

إنارةُ العقل مکسوفٌ بطَوع هوی و عقلٌ عاصی الهوی یَزداد تنویراً

شاهد در (مکسوفٌ) است که باید (مکسوفةٌ) می آمد, ولی مونث از مذکر کسب تذکیر کرده است. این جا مقدار زیادی تذکرات اخلاقی می دادم: اگر کسی دنبال هوی و هوس برود عقلش پوشیده می شود و دیگر نورافشانی نمی کند; یعنی بین حق و باطل تشخیص نمی دهد. اما اگر کسی با هوای نفس مخالفت کند نورافشانی عقل بیش تر و بیش تر می شود تا جایی که گاه می تواند کوچک ترین خوبیها و بدیها را از هم جدا کند.

حوزه: بالاخره نیاز طلاب یک جوری باید برطرف شود و از نظر هزینه زندگی, دغدغه کم تری داشته باشند.

استاد: مگر در گذشته ها شهریه بوده است؟ بنده وقتی طلبه شدم, اصلاً شهریه ای نبود. بعد از گذشت چندین سال در مدرسه ای رفتم که موقوفه داشت و مدیر باید اموال موقوفه را بین طلاب مدرسه تقسیم کند; چون موقوفه مال طلبه ای است که آن جا درس می خواند, طلبه ها اول ماه می رفتند و شهریه می گرفتند. اما من هرگز برای گرفتن مراجعه نکردم. میانه های ماه که می شد چون جلو اسم من برای امضا خالی بود, مدیر مدرسه من را صدا می زد و در ضمنِ امضاء, سهم مرا می داد.

به هر حال, در گذشته ها این طور نبوده که مرتب هر ماه شهریه باشد. علمای بزرگوار به همان مقدار خوراکی که از طریق خانواده فراهم می شده است, اکتفا می کردند و روزگار را می گذراندند. لذا توکل شان هم بیش تر بود. در حدیث وارد شده است:

(جبرئیل خزائن ارض را به پیامبر(ص) عرضه کرد. پیامبر(ص) فرمود: نمی خواهم. زیرا می خواهم یک روز داشته باشم که خدا را شکر کنم و یک روز نداشته باشم که صبر کنم و توکل داشته باشم. )

هرچه این شهریه ها را بیش تر کردند, رونق طلبگی کم تر شد و آن مشی و زی ّ طلبگی هم کم رنگ تر شده است. اگر بخواهیم فکر معیشت آینده بکنیم که چطور می خواهیم زندگی کنیم, بچه ها چگونه صاحب زندگی بشوند و… این امور, طلبه را از رشد تحصیلی و تکامل معنوی باز می دارد.

شما ببینید در همان حدیث عنوان بصری, امام(ع) فرمودند: تو باید اول حقیقت عبودیت را در وجودت پیاده کنی بعد دنبال علم بروی تا علم ات نافع بشود.

می پرسد حقیقت عبودیت چیست؟

امام(ع) می فرمایند:

اولاً آن چه در اختیار تو هست آنها را نعمت خدا بدانی و خودت را مالک چیزی ندانی, جوری خرج کنی که خدا راضی باشد.

ثانیاً (اللّه یدبّر بنفسک تدبیراً) اصلاً فکر نکن که فردا چه می شود, می خواهی ازدواج کنی, بچه هایت چه می کنند و… اینها را واگذار کن به خدا, وظیفه طلبه آن است که امروز اشتغال داشته باشد (بما أمرهُ اللّه و مانهاه) الان وظیفه فعلی را انجام دهد و امور آینده را به خدا تفویض کند.

الان ما جوری شدیم که گویا باورمان نیامده که رزق از جانب خدا تقسیم شده است و برای کسب علم وظیفه داریم تلاش کنیم و دنبال آن برویم سخن علی(ع) این است که:

(و أن طلب علم اوجب علیکم من طلب المال. ان المال مقسوم بینکم, مضمون لکم, قد قسَّمه عادل بینکم و ضمنه سیفی لکم به والعلم مخزون علیکم عند اهله قد أمرتم بطلبه منهم… )

و به راستی دانش جستن بر شما از مال خواهی واجب تر است. زیرا مال میان شما تقسیم گردیده و برای تان ضمانت شده است. عادلی آن را میان شما تقسیم کرده و ضمانت اش فرموده و به زودی با رساندن آن به شما وفا کند. دانش برای شما نزد اهل اش ذخیره است و شما به خواستن آن از ایشان مأمورید.

این مطالب را باید کسی باشد که به طلاب بباوراند, یعنی به صورت باور قلبی و ایمانی درآید. اگر این طور شد, طلبگی با حقیقت و با لذت می شود.

حوزه: به گمان ما یکی از عوامل موفقیت این مدرسه در پرورش طلابی درسخوان, منظم و متخلّق, آن است که علاوه بر برنامه ریزی دقیق و حساب شده در مدرسه, حضرت عالی حضور تمام وقت و مدیریت و نظارتی شبانه روزی برای اجرای درست برنامه ها داشته اید. یعنی برنامه ریزی به تنهایی کافی نیست, بلکه حضور و نظارت و پی گیری است که این نتیجه ها را به بار می آورد.

استاد: درست است. من از وقتی آمدم این جا, آدم ناکارآمدی نبودم که به درد هیچ کاری نخورم. کارهای متعددی پیشنهاد شده, ولی نپذیرفتم. حتی آمدند و مدارسی را پیشنهاد دادند که شعبه ای از همین جا باشد و مدیریت آن با من باشد, ولی پاسخ من این بود که مدیریت همین مدرسه بس است, تا بتوانم به درستی و تمام وقت به این جا برسم.

به خاطر دارم یکی از طلاب که شاگرد ما بود, پیش از پیروزی انقلاب, چند سالی قم رفت. دو سه سالی بعد از پیروزی, در یکی از شهرستانها پدرش امکاناتی داشت و می خواستند مدرسه علمیه راه اندازی کنند. ایشان آمد پیش ما و درباره ایجاد مدرسه سؤالاتی می کرد. از جمله پرسید بسیاری از مدارس ابتدای تأسیس رونق خوبی دارد; اما به تدریج افول پیدا می کند, ولی مدرسه شما این طوری نیست همچنان موفق و پررونق مانده است, علت آن چیست؟

در جواب گفتم: بی عرضگی من; چون آن آقایی که مدرسه تأسیس می کند ابتدا کار را درست انجام می دهد; اما اندکی بعد جای دیگری به او پیشنهاد می شود. او هم به عُرضه خودش می بیند قبول می کند, جاهای دیگر هم همینطور, آن وقت می شود سه چهار کاره, طبعاً چنین شخصی نمی تواند حضور درست و اِشراف کاملی بر مدرسه داشته باشد; لذا کار عیب پیدا می کند و درست پیش نمی رود.

روش و اعتقاد من این است که مدیر مدرسه باید پیش از آن که طلاب بیایند و سر کلاس بروند, خودش در مدرسه حضور داشته باشد, بر رفت و آمد آنان نظارت کند و امور مدرسه را نیز تماماً ردیف کند. همان گونه که گفتم در این مدرسه هم صبح برنامه داشتیم و هم بعد از ظهر, صبحها با جلسه صبحگاهی و بعداز ظهرها از ساعت دو با کلاس احکام, برنامه ها شروع می شد. بنده صبح قبل از همه این جا بوده ام, نماز ظهر و عصر خوانده می شد می رفتم خانه و سریع برمی گشتم که ساعت دو این جا حاضر باشم, تا بتوانم یک کلاس را خودم اداره کنم و یا لااقل اشراف بر کلاس داشته باشم. بعد از ظهر وقتی از منزل به طرف مدرسه می آمدم برای آن که سر وقت به مدرسه برسم, سریع می آمدم و اگر در بین راه شاگردی صحبتی با من داشت, پاسخ نمی دادم. امّا وقت رفتن به منزل هر سؤالی را با حوصله پاسخ می دادم, چون زمان در اختیار خودم بود و نهایتاً مقداری دیرتر به خانه می رسیدم.